Wykład 4 – Judaizm w pierwszym wieku

Profesor Dale Martin: Chronologiczny koniec Starego Testamentu, Biblii Hebrajskiej, ma miejsce w VI stuleciu p.n.e., tj w latach 500 p.n.e. Mówię chronologiczny koniec tekstu dlatego, że w właściwie nie jest to najpóźniejsza wersja naszych tekstów. Jest to po prostu koniec historii. To co następuje w skrócie, to Żydzi zostają wyprowadzeni z Judei, są wzięci w niewolę albo przynajmniej ich klasa wyższa jest wzięta, do Babilonu, a następnie czekają 70 lat i zostają sprowadzeni… wolno im powrócić do Judei aby odbudować świątynie i mury Jerozolimy i to właśnie odbudowa świątyni i murów Jerozolimy jest opisywana w księgach Ezdrasza i Nehemiasza. I mniej więcej w tym miejscu historia Żydów lub Izraelitów dobiega końca, pod koniec VI stulecia p.n.e.

Tak właściwie nie jest to najpóźniejszy dokument jaki mamy, ponieważ, jak powiemy sobie o tym nieco później, jest księga Daniela, która twierdzi że została napisana w Babilonie, podczas Niewoli Babilońskiej, przez człowieka imieniem Daniel, który żył w VI wieku. I tak naprawdę nie została napisana wtedy, została napisana w okolicach roku 164 pne, więc to jest najpóźniejszy dokument, którym dysponujemy w Biblii Hebrajskiej lub Starym Testamencie. A zatem mamy rozbieżność między właściwym datowaniem tekstów a chronologicznym zakończeniem historii. Przypomnę teraz w dużym skrócie o czym rozmawialiśmy ostatnim razem na temat Aleksandra Wielkiego. Aleksander Wielki, jak pamiętamy, chciał stworzyć świat, w którym byłoby tylko jedno, wspólne imperium. Nauczał pewnej formy synkretyzmu religijnego, uczył wspólnego języka, którym była greka, zakładał wszędzie greckie miasta, te rzeczy będą dla nas bardzo ważne w dalszej części. Ten proces nazywamy hellenizacją, więc hellenizacja świata w tamtym czasie oznacza wręcz cały okres hellenistycznej greki, okres hellenistyczny. W odróżnieniu od okresu klasycznej greki, powiedzmy klasycznych Aten w VI i V wieku, i późniejszego greko-rzymskiego okresu, okresu Rzymu.

Przyczyną, dla której hellenizm jest tak ważny dla nas jest to co się stało z imperium Aleksandra po jego śmierci. Po wielu niejasnościach i walkach pomiędzy jego głównymi wodzami, po śmierci Aleksandra królestwo się rozpadło, zostając podzielone między 4 główne imperia. Dla nas w tym momencie tylko 3 z nich są naprawdę ważne. Mamy 3 nazwy Seleukos, Antioch i Seleucydzi. Seleukos był jednym z wodzów  Aleksandra i skończył obejmując część jego imperium obejmującą Babilonię, tereny współczesnego Iraku i Syrii. To co się wtedy dzieje to znajdujemy na okrągło człowieka imieniem Seleukos, mającego syna imieniem być może Antioch, który będzie miał syna imieniem Seleukos, który z kolei będzie miał dziecko imieniem Antioch. Tę dynastię nazywamy właśnie Seleucydami, mieli tendencję do używania tych dwóch imion Seleukos i Antioch wielokrotnie, więc zobaczymy tylko Seleukosa I, II i III oraz Antiocha I, II, III i IV. Te dwa imiona były często… w ich rodzinach powtarzane w kółko do tego stopnia, jest staje się to bardzo mylące w literaturze historycznej gdy jest ciężko za nimi podążać, właśnie z tego powodu.

Kolejny wódz Ptolemeusz II objął królestwo Egiptu, co było bardzo, bardzo istotne, ponieważ Egipty był jedną z najbogatszych części starożytnego świata. Ptolemeusz II objął Egipt i utworzył w nim swoje własne greko-egipskie królestwo, więc gdy rozmawiamy o tych rzeczach… czasem słyszymy o syryjskim imperium, lub greko-syryjskim albo po prostu o greckim imperium. Był to rodzaj greckiej narzuty na to co było różnicami lokalnymi. Więc mieliśmy Egipcjan, rozmawiających w językach starożytnego Egiptu, ale elity miejskie mówimy po grecku, a więc kultura, kultura elit była grecka, taka sama sytuacja miała miejsce w Syrii. Za Ptolemeuszami łatwiej nadążyć ponieważ wszyscy nazywali się Ptolemeusz. Czasem mogli mieć przydomki, jak Ptolemeusz Filadelfos, który jest bardzo znany, ale poza tym byli numerowani. Ptolemeusz II był pierwszym wodzem, który rządził Egiptem, a następnie jego potomkowie byli nazywani II, III, IV itd. Następne imperium, które było ważne, ale nie będziemy o nim za dużo dziś rozmawiać, obejmowało samą Macedonię i Grecję i wódz Antygon Gonatas był tym, który je objął. Był to obszar jego dynastii do momentu aż rzymianie pokonali poszczególnych greckich władców i zajęli Macedonię i Grecję.

To co jest z naszego punktu widzenia istotne, to Seleucydzi i Ptolemeusze, ponieważ jeśli nakreślimy linię oddzielającą Syrię od Egiptu, linia przechodzi dokładnie przez Palestynę. Żydzi znaleźli się na granicy, a zatem Judea była w tym czasie granicą między dwoma imperiami, które stale ze sobą walczyły próbując rozszerzyć zasięg swoich królestw. Żydzi często znajdowali się w środku tej rywalizacji. Antioch IV Epifanes rządził od 175 do 164 r pne. Został nazwany IV oczywiście dlatego, że był czwartym Antiochem. Epifanes natomiast jest rodzajem przydomka i oznacza „objawienie”, jest po prostu greckim słowem na „objawienie”. Swoim imieniem więc Antioch nadawał sobie boskie honory, ponieważ mówił „Jam jest Antioch, Bóg się objawił między wami”. Nie było to coś bardzo niespotykanego. Jak mówiliśmy ostatnim razem, Aleksander też miał przyjęte boskie honory dla siebie. Był liderem wielu wschodnich monarchów i władców, który uważali się za potomków któregoś boga i za bogów jako takich, więc oczekiwali czci i wielbienia. Antioch IV rządził w tamtym czasie i kontrolował, a właściwie to zdobył kontrolę nad Judeą.

Z jednej strony niemal podbił Egipt po decydujących bitwach, lecz wtedy Rzym zainterweniował. Rzym nie kontrolował wtedy wschodniego wybrzeża morza Środziemnego, ale zaczęli się stawać coraz potężniejsi, więc po prostu przyszli i powiedzieli „Macie wziąć rozejm” i zmusili Antiocha IV do wycofania się z Egiptu.

Dlaczego Rzym to zrobił? Rzym chciał… Rzym nigdy nie chciał żadnego innego imperium w obrębie Morza Śródziemnego by stało się zbyt potężne, więc chcieli niewielkich… nie chcieli sami naprawdę kontrolować całego wschodniego wybrzeża w tym okresie, byli zbyt słabi by się tak rozciągnąć, ale chcieli by te dwa królestwa równoważyły siebie nawzajem, więc nie zamierzali… nie byli właściwie przeciwko Antiochowi IV, po prostu nie chcieli żeby zniszczył egipskich Ptolemeuszy i by zajął Egipt, bo to sprawiłoby że stałby się zbyt potężny. Pokazuje to, że Rzym miał wystarczająco siły by mogli arbitrować między dwoma królestwami na wschodzie w tamtym czasie.

Podczas gdy Judea była pod kontrolą Antiocha, wielu Żydów zastanawiało się jak sobie radzić z tym całym procesem hellenizacji. Innymi słowy, jeśli chcesz wychować swoje własne dzieci żeby miały przewagę na świecie w tamtym czasie i chcesz być członkiem rodziny z miejskich elit, to uzasadnione by twoje dzieci by odebrały grecką edukację. Chcesz aby twoi synowie na przykład mogli mówić, czytać i pisać w grece. Po co? Po to, że była to lingra franca elit… biznesowych i rządowych oraz wszystkich tym podobnych rzeczy. To była dokładnie taka sama sytuacja, którą mamy dziś z językiem angielskim na całym świecie. Rodziny z elit chcą by ich dzieci odebrały angielską edukację, by były zaznajomione z amerykańską kulturą oraz, jeśli to możliwe, nawet wysłały je do uniwersytetu w USA albo do innej szkoły w USA i to nie tylko dlatego, że są dobre uniwersytety w USA ale również częściowo dlatego, że chcą by ich dzieci potrzebowały używać angielskiego, by w pewnym sensie, się zamerykanizowały.

I dokładnie to się działo w miejscach takich jak Jerozolima w tamtym czasie. Jerozolima nie była ogromnym miastem ale była wystarczająco ważna by mieć własną elitę, która odpowiedziała na tę potrzebę hellenizacji kultury przez kształcenie swoich dzieci w greckich gimnazjach.

Pamiętacie? Aby mogli sami odebrać ten rodzaj greckiej edukacji retorycznej. W rzeczywistości, nazwijmy ich tak dla naszych celów, liberałowie i konserwatyści Jerozolimy byli w konflikcie w tym czasie w jakim stopniu powinni się poddać hellenizacji. Widocznie większość kapłaństwa i świeckich możnych wspierała hellenizację, byli to żydowscy liderzy, którzy chcieli wprowadzić więcej hellenizacji do Jerozolimy.

Wysoki kapłan w tamtym czasie miał na imię Jason, pada tu jego imię i w 175 wybudował gimnazjum w Jerozolimie. Po co wybudował gimnazjum w Jerozolimie? Jeśli chcesz mieć grecką edukację, musisz mieć gimnazjon. Ponadto był on także założycielem greckiego polis, to jest greckiej struktury miejskiej i Jason najwyraźniej zapłacił Antiochowi za przywilej uznania Jerozolimy za greckie miasto. To by utrwaliło władzę tych żydowskich liderów, którzy pragnęli utrzymać grecką kulturę. Jeśli kontrolujesz gimnazjum, kontrolujesz środki edukacji i właściwie kontrolujesz obywatelstwo, ponieważ nie możesz zostać obywatelem greckiego polis, greckiego miasta, jeśli nie masz greckiej edukacji, więc synowie by… synowie ludu szli do gimnazjum. Zwróćmy uwagę na co to również powoduje, to pozbawia prawa głosu te rodziny, które nie chciały hellenizować swoich synów. Poprzez kontrolę edukacji, pozbawiasz prawa głosu konserwatywnych Żydów, którzy opierali się greckim wpływom.

W tym czasie, widocznie, Antioch zaoferował status obywateli Żydom, ale, jak wspominałem, wstęp do gimnazjum i efebionu… pamiętamy efebion, o którym rozmawialiśmy jak chłopcy w okolicach lat 18 i 22 lub podobnie, w okolicy wieku, w którym wy chłopaki jesteście, zostalibyście zapisani do tego rodzaju quasi edukacji, quasi wojskowego klubu treningowego w swoim mieście. Tym były efebiony i musielibyście je prześć aby zostać obywatelami. Jason i jego ludzie kontrolowali je i w rzeczywistości zmienili nazwę Jerozolimie na „Antiochię Jerozolimską”. Jest wiele różnych miast nazwanych Antiochią w starożytnym świecie i wszystkie z nich zostały nazwane na cześć niektórych Antiochów, więc Jerozolima została nazwana Antiochią Jerozolimską. Wysocy kapłani byli głównymi władcami Żydów w tamtym okresie. Nie mieli króla ani bezpośredniego gubernatora, więc ktokolwiek kontrolował wysokich kapłanów był w pewnym sensie jednocześnie władcą politycznym tamtego okresu.

Ale Antioch był tym, który miał przywilej wyznaczania wysokiego kapłana. Menelaus, inny przywódca żydowski, jego imię macie w swoich materiałach, wygląda na to że zaoferował Antiochowi więcej pieniędzy za kapłaństwo, próbując odebrać je Jasonowi, na co nie było go stać. W celu spłacenia swojego kapłaństwa, zabrał złote naczynia i instrumenty ze skarbca świątynnego, co najwyraźniej wywołało zamieszki. Teraz zwróćmy uwagę, „Jason” czy to jest dobre żydowskie imię? Nie, to nie jest dobre żydowskie imię. „Menelaus”, czy to jest dobre żydowskie imię? Nie, Jason i Menelaus oba są znanymi greckimi imionami. Mamy więc dwóch gości, walczących o wysokie kapłaństwo Jerozolimy, obaj z greckimi imionami, nie tradycyjnymi żydowskimi imionami i obu im zależy na kontynuacji procesu hellenizacji.

Wdają się w wielką walkę. Aby uspokoić sytuację w Jerozolimie, Antioch przejmuje kontrolę nad Jerozolimą i ustawia tam syryjskie jednostki, to jest greko-syryjskie jednostki, w Jerozolimie w 167 roku. Teraz sytuacjasię zaognia. W okolicy tego czasu zostały dokonane zmiany w Świątyni Jerozolimskiej. Możliwe że zostały wprowadzone dla celów zakwaterowania żołnierzy. Mogły mieścić żołnierzy z imperium greko-syryjskiego i mogły używać wzgórza świątynnego najwyraźniej dla celów pomieszczenia części z nich. To spowodowało zmiany w świątymi. W tym czasie Menelaus dowodził a jego hellenizujący ludzie, których moglibyśmy nazwać radykalnymi reformatorami widzieli… to początek praw antyjudaistycznych.

W okolicy tego czasu kilka praw zostało wprowadzonych, które zabraniały obrzezania, nie wolno ci było obrzezywać chłopców; było zabronione żeby przestrzegać Tory, prawa żydowskiego, mogło to być posunięte nawet do tego że świnie były składane w ofierze na ołtarzu Jerozolimy w świętości nad świętościami, a świątynia została zamieniona w synkretyczny pogański gaj. W tradycyjnej greckiej religii i innych religiach mających gaje drzewek jest to uznawane za święty teren. Uczynili to świątyni po czym przemianowali ją na świątynie ku czci Zeusa Olimpijskiego.

Teraz zwróćmy uwagę co się dzieje, mówiłem o synkretyzmie ostatnim razem. Jeśli jesteście jednymi z tych liberalnych Żydów, możecie wcale nie uważać że robicie cokolwiek złego. Nie porzucacie Judaizmu, po prostu go aktualizujecie, wprowadzacie go do nowoczesności. Moglibyście powiedzieć „Co jest złego w poświęcaniu jej Zeusowi Olimpijskiemu? Wszyscy wiemy, że to są po prostu inne imiona nadane temu samemu bogu, istnieje tylko jeden najwyższy Bóg”. Więc mogli równie dobrze identyfikować żydowskiego boga Jahwe z bogem Zeusem Olimpijskim i uznawać to za po prostu dwa różne imiona, jedno greckie imię, jedno żydowskie imię dla tego samego żydowskiego boga. To mogło być właśnie tym co o tym sądzili. Mogli również uważać syryjskiego boga Baala, że Baal Shamin był syryjskim bogiem, więc mówili że będą mieli również jego ołtarz tutaj, Antioch będzie zadowolony ponieważ czczą syryjskiego boga tutaj, Grecy będą zadowoleni że czczą Zeusa Olimpijskiego i żydzi będą zadowoleni bo identyfikują go z Jahwe.

Ten cały proces hellenizacji, który interpretują, w wielu historycznych książkach czasem spotkacie się z poglądem, że wszyscy żydzi byli lojalni i starali się trzymać prawa, przestrzegać Tory i że Antioch IV Epifanes zmusił ich do tego, wymuszając grecką religię i grecką kulturę na nich. To nie miało w ten sposób miejsca. Opowiedziałem historię w sposób, który… do którego doszedłem… jeśli czytacie między wierszami niektórych starożytnych żydowskich tekstów, jest bardziej prawdopodobne że była to wewnętrzna debata na łonie Judaizmu. Jak greccy powinniśmy być? Jak bardzo powinieneś się dostosować do dominującej kultury? Dokładnie w ten sposób przebiega wiele debat we współczesnym świecie, naszych czasach, jak bardzo chcesz swoje dzieci, swoich żydowskich chłopców i dziewczynki asymilować by byli tak amerykańscy jak wszyscy inny? Jak często chcesz mieć małżeństwa mieszane albo czy je dopuszczasz? Jeśli jesteś muzułmańskim migrantem do tego świata, w pierwszym pokoleniu, czy pozwalasz im słuchać hip hopu? Czy pozwalasz kobietom zaprzestania zasłaniania swoich włosów? Gdzie zakreślasz linię? To o czym mówię to właśnie się wtedy działo i był to wewnętrzny żydowski konflikt, który postępował.

Było kilka odpowiedzi na hellenizację pośród Żydów. Nie było to tylko to że helleni… że grecy tutaj narzucają to Żydom, ale były odpowiedzi wewnątrz samego judaizmu. Jak już wspominałem, Menelaus i liberałowie akceptowali i promowali to. Inny kapłan, który został wykluczony z wysokiego kapłaństwa wcześniej, jego rodzina pierwotnie była rodziną wysokich kapłanów. Oniasz, sądzę że Oniasz IV jest w waszych materiałach. Oniasz IV faktycznie wycofał się z Jerozolimy, odszedł i zbudował nową świątynię. Powiedział, że jeśli zamierzacie zniszczyć istniejącą świątynię żydowską, będziecie musieli mieć alternatywną świątynię gdzieś indziej. Macie również tych ludzi, którzy zostali nazwani chasydami, macie to w swoich materiałach, to jest od żydowskiego słowa oznaczającego świętych albo pobożnych lub coś w tym rodzaju. To… i oni nie powinni być myleni ze współczesnymi chasydami, żyjącymi w Brooklynie, którzy pochodzą ze wschodniej Europy. To jest współczesny ruch, który powstał w okresie średniowiecza i powstał… ale jest to to samo słowo używane do określenia tych ludzi. To nie byli Żydzi, którzy zdecydowali że będą bardzo surowi i zdawali się odrzucać dużo greckiej kultury. Z pewnością odrzucali grecką religię i greckie ofiary. Wydawali się promować mówienie po hebrajsku, używanie hebrajskiego tekstu i szczególnie pobożnie przestrzeganie żydowskiego prawa.

Mogła być nawet grupa wysokich kapłanów, byłych wysokich kapłanów, która została oddzielona oraz innych pobożnych rodzin opuszczających Jerozolimę i najwyraźniej wychodzących na pustynię oraz być może tworzących tam społeczność, co potem my odnajdujemy w XX wieku gdy zwoje znad Morza Martwego zostają odkryte w późnych latach 1940. Wiele z teorii mówi że zwoje znad Morza Martwego były pismami sekty żydowskiej prowadzonej przez ludzi, którzy byli pobożnymi rodzinami, które wyruszyły na pustynię, rozbiły obóz na brzegach Morza Martwego i miały swój własny rodzaj quasi zakonnej społeczności tam, bardzo ściśle w przestrzeganiu prawa które trzymały swoje pisma… mieli trochę pism w grece, trochę po hebrajsku, trochę po aramejsku. Więc to mogła być inna droga w odpowiedzi na wzrastającą hellenizację, by po prostu uciec od niej i utworzyć inną społeczność.

I w końcu macie reakcję Matatiasza. Matatiasz był kapłanem z Jerozolimy, który osiadł w wiosce zwanej Modin, na wzgórzu Judei. Widocznie, opierając się na tekście który dotarł do nas, którego część musiała być legendami i tym podobnymi, kultem herosa, historia idzie w tę stronę, że Matatiasz był w swojej wiosce a kapłan i żołnierz przybył z Jerozolimy do tej wioski i próbowali zmusić Żydów do złożenia ofiary na ołtarzu. Czym był ołtarz przez większość czasu… czy widzicie tą małą podstawkę tam w rogu? Jest to tylko mała kolumna, która mogła być tej wysokości a by zaofiarować coś… właściwie nie musisz ofiarować kurczaka ani nic w tym stylu, możesz oczywiście ofiarować zwierzęta, ale możesz po prostu rozlać trochę wina albo rozsypać trochę ziarna lub czegoś tym podobnego na ołtarzu, spalić to i to będzie wystarczyć jako ofiara dla boga, bez zabijania zwierzęcia. Coś w tym rodzaju mogło się odbywać.

Matatiasz, jak się mówi, zabrał miecz od żołnierza i zabił tego kapłana oraz żołnierza za nakłanianie Żydów z jego wioski do składania ofiar bogom. Było to, rzecz jasna, wbrew prawu, więc Matatiasz uciekł ze wzgórz, zabierając ze sobą swoją rodzinę, swoich synów, miał wielu synów, i to jest początek wojny, która została nazwana Powstaniem Machabeuszy. Jest nazywana imieniem Machabeuszy dlatego, że po tym jak Matatiasz umarł, na krótko później, będąc liderem na początku powstania, jego syn Juda został głównodowodzącym grupy i Juda, szybko uzyskał sobie przydomek Machabeusz. Nie jesteśmy do końca pewni co ten przydomek oznacza ani skąd pochodzi, mogło to być coś w rodzaju „młota”, więc mógł być „Judaem Młotem”, ale mogło to być atrybutem pochodzącym od bycia bardzo dobrym dowódcą i zwyciężającym wiele bitew.

Mimo wszystkim przeciwnościom, ta niezorganizowana hołota partyzantów, przeciwko znacznie znakomitszej armii Antiocha IV Epifanesa, pokonała ich, odbili Jerozolimę, właściwie nie pokonali ich w Syrii, a jedynie pokonali ich w kilku bitwach w Judei i Juda był zdolny by odbić Jerozolimę i świątynię. W roku 164 oczyścili świątynię z profanacji, nieczystości wynikających ze składania być może świń i rzeczy w tym rodzaju w ofierze, była nieczysta jak grecka świątynia więc 164 rok jest początkiem upamiętniania żydowskich świąt Chanuki. Dziś pieśń Chanuki… nie, nie będziemy śpiewać pieśni Chanuki. Więc 164 rok czyszczenia świątyni jest tym co Żydzi upamiętniają Chanuką.

Juda Machabeusz nie panował jako formalny król w tym momencie, ale panował nad Judeą w tym czasie i wciąż odbywały się bitwy, które zaogniały konflikt między nim i jego rodziną i jego armią [z jednej strony], a Antiochem IV Epifanesem i innymi potomkami [z drugiej]. Po tym jak umarł, jego brat… jeden z jego braci został przywódcą a później inny brat został przywódcą, stopniowo ci różni ludzie jego rodziny ustanowili własną dynastię, w której rządzili. Ich nazwiskiem rodowym nie byli Makabeusze, to był tylko przydomek, ich nazwiskiem rodowym byli Hasmoneusze, więc nazywamy ich dynastią Hasmoneuszy, czyli potomków Matatiasza. Część z nich faktycznie zostało ogłoszonych królami, zostali uznani jako… z tytułem króle przez późniejszych władców sąsiadujących regionów takich jak Syria… Imperium greko-syryjskie. Dynastia Hasmoneuszy była u władzy od roku 165 do 60 pne.

Teraz, jest to sposób, którym jedni ludzie odpowiedzieli na to,  powstali przeciwko władcom. Innym sposobem było to, że część Żydów uważała że zbrojne powstanie nie było właściwą drogą, że Bóg by jakoś zainterweniował cudownie, że Bóg zesłałby anioła albo inną boską osobę w dół na ziemię i armia boskich osób pokonałaby Antiocha i wprowadziłaby nowe królestwo Izraela. I to jest gdzie otrzymujemy tę historię z księgi Daniela. Prosiłem was aby przeczytać Daniela, albo przynajmniej jego ostatnią część na dziś, jeśli macie ze sobą swoje biblie wyciągnijcie je i wspólnie otwórzmy na wersecie Daniela 8:20. Księga Daniela podzielona jest na dwie połowy. Pierwsza połowa opowiada o przygodach tego młodego mężczyzny Daniela, który był bardzo, bardzo mądry i bardzo sprytny oraz bardzo lojalny i który odmawia czczenia perskiego boga. Oczywiście to… to są historie moralizujące napisane przez Żydów, którzy żyli pod dominacją grecką aby zachęcać ich by nie czcić greckich bogów, tylko tych z odległej przeszłości.

Następna druga połowa Daniela jest pełna wizji i proroctw. Daniel mówi „Byłem we śnie, pewnego dnia miałem wizję i widziałem to, a ten anioł powiedział mi, żebym zrobił to, a ta osoba powiedziała mi to” i tak przebiega narracja historii ludzkości, której część właśnie się wydarzyła w czasach Daniela, ale większość, której miała się wydarzyć w przyszłości dla Daniela. Część z tych rzeczy właśnie się wydarza. A zatem przykładowo, opowiada o różnych bestiach. Jest baran, który robi to, jest bestia, która robi to, ale wiecie że te wszystkie bestie reprezentują różne królestwa ponieważ w rozdziale 8:20 mówi: „Baran, którego widziałeś z dwoma rogami, [oznacza] królów Medów i Persów”. Było królestwo Medów i królestwo Persów, które połączyły się pod panowaniem Cyrusa. „Kozioł zaś – króla Jawanu [Grecji], a wielki róg między jego oczami – pierwszego króla”, to był Filip, ojciec Aleksandra. „Róg zaś, który uległ złamaniu, i cztery rogi, co wyrosły na jego miejsce, to cztery królestwa, które powstaną z jego narodu, będą jednak pozbawione jego mocy”. To o Aleksandrze, jest złamany a jego królestwo jest podzielone na cztery imperia, jak mówiłem wcześniej, ale żadne z tych imperiów nie cieszy się taką siłą jaką cieszył się Aleksander Wielki ze swoim.

Zwróćcie uwagę, że właśnie dostaliście wskazówkę, w tym miejscu Daniela, że te różne obrazy, te różne bestie odnoszą się do królestw, które dopiero miały powstać w przyszłości z perspektywy Daniela. Wiemy, właściwie, że naprawdę powstały. I to co następuje u Daniela to każdy różny rozdział, ostatnia część Daniela, w pewnym sensie opowiada historię jeszcze raz. Ma inną wizję i zamiast czytania jej chronologicznie jak w rozdziale 9 opowiadał o jednym stuleciu, oraz rozdziale 10 lub 11, który jest o następnym i jeszcze następnym stuleciu, musisz właściwie czytać je w koło, ponieważ to co Daniel robi to daje ci proroctwo co politycznie nastąpi związanego z Judeą, ale daje to w kilku różnych wizjach, które wszystkie opowiadają tą samą historię, tylko za pomocą różnych rodzajów symboli.

Przejdźmy teraz do rozdziału 11. Mamy tu znowu rodzaj jak czwarty… rozdział 11:2, „Powstanie jeszcze trzech królów w Persji2, a czwarty zdobędzie większe bogactwa niż wszyscy. A gdy stanie się potężny z powodu swego bogactwa, poderwie wszystkich przeciw królestwu Jawanu [Grecji]” więc w tym miejscu właściwie mówi o perskim władcy który zaatakuje Grecję. „Wtedy wystąpi potężny król i będzie panował nad wielkim królestwem”, to Aleksander, „Gdy tylko on wystąpi”… pamiętamy, że Aleksander był wciąż młody i rosnący w siłę gdy umarł… „jego państwo upadnie i zostanie podzielone na cztery wiatry nieba, jednak nie między jego potomków”. Aleksander miał dziecko, ale dziecko umiera a królestwo Aleksandra nie idzie do żadnego z jego własnego potomstwa, idzie do tych innych, czterech wodzów.

Teraz zwróćmy uwagę w wersecie 5, „A król z południa wzrośnie w potęgę” i kolejny werset, „córka króla południa przybędzie do króla północy, by zaprowadzić zgodę”. Czym jest król południa? Kim jest król południa? Ptolemeusz, któryś Ptolemeusz, jeden z Ptolemeuszy. Więc gdziekolwiek zobaczycie u Daniela Króla Południa, to zawsze odnosi się do dynastii Ptolemeuszy, jednego z Ptolemeuszy. Kim jest król północy? Seleuk lub Antioch, więc gdziekolwiek widzicie króla północy, odnosi się to do jednego z Seleuków. I w kółko u Daniela, macie króla północy, króla południa, króla północy i zwróćmy uwagę jak o tym mówi, „córka króla południa przybędzie do króla północy, by zaprowadzić zgodę”. Jeśli spojrzycie poniżej… jeśli macie biblię do studiowania i spojrzycie na swoje przypisy, to da wam imiona tych różnych ludzi, których historycy są w stanie zidentyfikować. To może być Berenika ponieważ wiemy że była córką Antiocha lub Seleuka, która wzięła ślub z jednym z Ptolemeuszy. Jeśli kierujesz się w swoich studiach biblią… teraz musi to być dobra biblia do krytycznego studiowania. To znaczy jeśli wy… przez rzeczywistych badaczy… jeśli używacie tych biblii w ten sposób że bierzecie to wszystko jako proroctwo, które odnosi się do Związku Radzieckiego albo do Rosji, mogą wam powiedzieć rzeczy w rodzaju „W zasadzie to król północy w tym miejscu odnosi się do szefa Politbiura lub czegoś w tym rodzaju”, a jeśli jest to biblia współczesnego kościoła, który bierze to za odniesienie do naszych czasów albo czasu najbliższej przyszłości, co oczywiście wielu chrześcijan robi, to ich przypisy mogą się różnić. Ale przypisy z jakiegokolwiek dobrego studium biblijnego umiejscowi tych ludzi w historii tego co się działo w tym czasie z Judei.

Teraz przejdźmy do 11:29, ponieważ nie zamierzam was prowadzić przez te wszystkie rzeczy, które się dzieją w rozdziale 11, ponieważ jeśli go przeczytacie i to przeczytacie z przypisami, on właściwie opowiada historię o bitwach i sojuszach między Seleukami i Ptolemeuszami i co się działo gdy Judea znalazła się pomiędzy w różnych czasach. „Gdy nadejdzie czas, wkroczy znów do kraju południowego”, jest to jeden z… jest to Antioch, nie Antioch IV, „lecz nie powiedzie mu się drugim razem, tak jak poprzednio. Wystąpią przeciw niemu kittejskie okręty; popadnie w rozterkę i zawróci”. Kim są kittejczycy? Rzymianie, dokładnie. „Kittejczycy” jest określeniem używanym w hebrajskim i w wielu różnych starożytnych żydowskich tekstach, czasem wydaje się odnosić do Greków, a tutaj wyraźnie odnosi się do Rzymian, ponieważ to Rzymianie przyszli i zmusili króla północy do wycofania się.

Zwróćmy uwagę co mówi, „Wojsko jego wystąpi… I znów zwróci uwagę na tych, co opuścili święte przymierze”. Antioch IV zwróci uwagę na Żydów, którzy zrezygnowali z Tory, „Wojsko jego wystąpi, by zbezcześcić świątynię-twierdzę, wstrzymają stałą ofiarę i uczynią tam ohydę ziejącą pustką”. To sformułowanie zostanie użyte również w Nowym Testamencie w wielu miejscach. „Tych zaś, co przestępują przymierze, nakłoni do przewrotności pochlebstwami”. To jest o złych Żydach, którzy naruszyli Torę, którzy będą w zmowie z Antiochem.

„Jednak ludzie, którzy znają swego Boga, wytrwają i będą działali. Mędrcy spośród ludu pouczą wielu, polegną jednakże od miecza i ognia, w więzieniach i przez łupiestwa”. Kim są ci mędrcy? Autor tej księgi. Pamiętajmy, że przez pierwszą część księgi pozycjonował Daniela jako mądrego człowieka, identyfikując innych mądrych Żydów swoich czasów i mówiąc że będą opierać się Antiochowi IV i część z nich z tego powodu umrze. „Gdy oni będą upadać, nieliczni pospieszą im z pomocą, a wielu przyłączy się do nich podstępnie”. Część badaczy uważa, że tą „małą pomocą” autor może nawiązywać do Juda Machabeusza. Jest możliwe, że on wie że funkcjonuje zbrojny opór i jest to niewielka pomoc, ale on sam nie wierzy że odpowiedzią na Antiocha IV powinno być zbrojne powstanie, uważa, że ostatecznie nie odniesie ono sukcesu. Dlaczego? Ponieważ to Bóg ma być interweniującym, nie Juda Machabeusz.

„Król będzie działał według swego upodobania; uczyni się wyniosłym i będzie się wywyższał ponad wszystkich bogów”… pamiętacie Antiocha Epifanesa? „Boskie objawienie”?… „Przeciw Bogu będzie mówił rzeczy dziwne i dozna powodzenia aż się wypełni gniew, bowiem to, co zostało postanowione, dokona się. Nie będzie czcił bogów swoich przodków; ani ulubieńca kobiet, ani żadnego innego boga nie będzie poważał. Wobec wszystkich będzie okazywał się wielki”. To wszystko aby podnieść jego rangę.

A teraz spójrzmy, „Wkroczy następnie do wspaniałego kraju”, oczywiście jest tu mowa o Judei, „a wielu polegnie. Te tylko [kraje] ujdą jego ręki: Edom, Moab i główna część Ammonitów. Wyciągnie zaś rękę po kraje: nie zdoła ujść ziemia egipska”. Innymi słowy, Antioch IV w tym czasie naprawdę zamierza zająć Egipt, on [autor tych słów] to przewiduje. „Opanuje skarby złota i srebra oraz wszystkie kosztowności egipskie; Libijczycy i Kuszyci [Etiopczycy] będą szli za nim”. On nie tylko zajmie Egipt, on pójdzie na zachód od Egiptu i zajmie Libię oraz południowy Egipt i weźmie Etiopię. „Wieści ze wschodu i północy napełnią go przerażeniem; wyprawi się więc z wielkim gniewem, by wielu zgładzić i zgubić. Rozbije namioty swojej kwatery między morzem”… jakim morzem? Tak, Śródziemnym, dziękuję, ktoś jest przytomny… „i górą świętej wspaniałości”, jaką świętą górą? Proszę to powiedzieć, Syjon, Góra Syjon, na której jest założona Jerozolima. „Dojdzie do swego końca, ale nikt mu nie przyjdzie z pomocą”.

„Dojdzie do swego końca”… zaraz, podbije Egipt, zajmie Libię, weźmie Etiopię, wróci przez Judeę, rozbije obóz gdzieś na terenach nabrzeżnych między Jerozolimą i morzem Śródziemnym a wtedy umrze. To nigdy się nie wydarzyło. Antioch IV nigdy nie zajął całego Egiptu, nie wziął Etiopii, nie wziął Libii i owszem, w końcu umarł, ale umarł gdzieś w Babilonie. Nie umarł tam.

Skąd wiemy że ten dokument został napisany w okolicay 164 roku? Ponieważ autor nie zna zakończenia historii. Zwróćmy uwagę jak przez całą opowieść wszystko ujmuje poprawnie… może nie każdy szczegół… ale w wielu rzeczach ma rację. Wie kiedy Antioch wygrywa bitwę za bitwą, wie kiedy jeden z Ptolemeuszy wygrywa bitwę, wie kiedy próbowali nawiązać porozumienie i poślubić jeden córkę jednego z drugim by ustanowić pokój. Wie kiedy zawarli rozejm. Wie kiedy Rzymienia zainterweniowali i zatrzymali bitwy między nimi. Wie wszystko… wie że Antioch sprofanował świątynię, więc to musiało być napisane po 167 ponieważ on opowiada nam wszystko o tych rzeczach, które się wydarzyły ze świątynią. Wie wszystko co się działo do 167 roku i tu może być mała wskazówka, wie o Judau Makabeuszu, ale nie wie nic o tym co wydarzyło się po oczyszczeniu świątyni. Nie wie o zwycięstwie Judaa, które nastąpiło w 164.

Zwróćmy uwagę jak niesamowicie wygodne to jest dla współczesnych badaczy. Opowiada wszystko dokładnie do 167 i wszystko źle w 164 ponieważ zwróćmy uwagę co następuje wtedy, w rozdziale 12, gdy Antioch IV umiera zgodnie z przepowiednią, „W owych czasach wystąpi Michał, wielki książę, który jest opiekunem dzieci twojego narodu”… Michał to anioł, największy anioł… „Wtedy nastąpi okres ucisku”. Innymi słowy, to jest moment gdy piekło się rozpęta, niebiosa zejdą w dół, Michał zjedzie na rydwanie z nieba wraz z anielską armią i to oni będą tymi, którzy odniosą ostateczne zwycięstwo. Bóg wkracza do historii i przynosi ostateczne zwycięstwo. Juda Machabeusz nie zwycięża walki.

W ten sposób datujemy literaturę apokaliptyczną. Daniel jest jednym z najwcześniejszych przypadków tego co możemy nazywać literaturą apokaliptyczną. Daje to… apokaliptyczność, daje ci wizję tego co się wydarzy w bardzo nieodległej przyszłości i to odpowiada na problemy cierpienia i odpowiedź nie brzmi „uzbrójcie się i walczcie w walce sami”, ponieważ przeciwności są przytłaczająco przeciwko wam. Nie możecie pokonać całego Rzymu, nie możecie pokonać całej Grecji, nie możecie pokonać Antiocha IV Epifanesa na własną rękę, ale Bóg może. I niebiańskie armie wkroczą do historii i przyniosą rozwiązanie problemu. Apokaliptyczny autor umiejscawia siebie zwykle gdzieś w odległej przeszłości, jak ten gość mówiący że jest Danielem, piszącym z VI wieku i opowiada historię wieku… możesz stwierdzić sam, że wszystko powiedział prawidłowo. Daniel przepowiedział te rzeczy pisząc z dalekiego roku 580 [lub w okolicy]. A jednak… on wie o Persach, wie o Medach, wie o Grekach, wie o Aleksandrze, wie o podzieleniu królestwa Aleksandra, wie o Berenice, wie o Rzymianach, więc widzicie że zna się na rzeczach, we wszystkim ma rację, więc bierzesz to i czytasz w tym 164 roku lub 165 i myślisz, że musiał mieć rację też w tym co dopiero nastąpi. I myślisz że Bóg wkroczy pewnego dnia, zostaniemy wszyscy uratowani, nie musimy walczyć ze sobą, zostaniemy uratowani.

W ten sposób datujemy literaturę apokaliptyczną. Do którego miejsca mieli w historii rację, a po którym miejscu historia robi pfffffft. Kiedy nagle historia idzie nagle źle? Tam gdzie to jest datowane, bo pisali w tym momencie. Ten rodzaj apokaliptycznej mentalności, ten apokaliptyczny światopogląd stanie się bardzo ważny dla wczesnego chrześcijaństwa, ponieważ, jak będę argumentował w dalszej części kursu, kto jeszcze był apokaliptycznym prorokiem? Jezus. Kto jeszcze był apokaliptycznym prorokiem? Paweł. Wszyscy najwcześniejsi wyznawcy Jezusa wyglądali na apokaliptycznych Żydów i to jest początkiem wczesnego chrześcijaństwa. Wczesne chrześcijaństw zaczyna się jako apokaliptyczna sekta żydowska. Oni wszyscy czytali Daniela i gdy czytali inne przepowiednie z biblii hebrajskiej, również je czytali apokaliptycznie. Apokaliptyczna odpowiedź jest kolejną z pośród tych odpowiedzi na hellenizację.

Rozdział 4. Żydowska wojna i zniszczenie świątyni. W 63 roku, około stu lat po czystce świątyni… zaraz, czy są jakieś pytania do tego momentu? Daję wiele niejasnej historii i mylącej terminologii. Sto lat po czystce w świątyni, mas o menos, w roku 63 pne, Pompejusz, rzymski dowódca Pompejusz wkracza do Jerozolimy i to wtedy zaczyna się rzymska kontrola nad Judeą. Herod Wielki, zostaje namaszczony na króla żydowskiego przez Rzymski Senat. Tylko Senat w tym czasie mógł mianować kogokolwiek królem, więc Senat mógł czasem mieć podstawionych królów na różnych… na krańcach ich strefy kontroli. Nie mogli… nie chcieli być zajmowani kontrolowaniem wszystkiego osobiście z ich własnymi armiami zaangażowanymi bezpośrednio lub ich zarządcami, więc wyznaczali lokalnych królów czy to w Azji Mniejszej, Grecji i innych częściach.

Herod Wielki został mianowany królem przez Senat Rzymski i rządził od roku 37 do 4 pne. Po tym jak Herod Wielki umarł, jego królestwo zostało podzielone najpierw między różnych synów, ale Judea jako taka została w końcu umieszczona bezpośrednio pod rzymską władzą pod prokuratorami, którzy byli wyznaczani przez Senat lub czasem przez cesarza i tym się zajmował Piłat. Poncjusz Piłat, który był zarządcą Judei, jego właściwym tytułem nie był zarządca, był prokuratorem, ale był tym, który kontrolował Judeę podczas życia… podczas czasu gdy Jezus został zabity. Piłat był jednym z tych bezpośrednich rzymskich władców Judei. Galilea była rządzona przez syna Heroda Wielkiego, Heroda Antipasa, a różni potomkowie Heroda rządzili różnymi częściami Palestyny jeszcze przez wiele lat.

Podczas pierwszego wieku były nieliczne powstania pośród Żydów, część z nich była apokaliptyczna, to znaczy, wyglądali na Żydów, którzy oczekiwali końca ale czasem wyglądali jakby uważali że to oni powinni go zacząć. Więc, na przykład, mamy Józefa, który opowiada nam o żydowskich prorokach, którzy powstawali i mówili, podąż za mną do Jerozolimy, podąż za mną do Jerozolimy a wtedy, stojąc na Górze Oliwnej, która jest tą górą dokładnie naprzeciwko głównej góry Jerozolimy, powiedzieli ok, jutro wyjdziemy i będziemy maszerować dookoła murów Jerozolimy a te mury wszystkie runą w dół. Brzmi jak coś znajomego? Mury Jerycha w biblii hebrajskiej upadające po tym jak Izraelici maszerowali dookoła nich przez siedem dni i siódmy raz ostatniego dnia.

Prorocy pojawiali się, wykorzystując inspiracje z żydowskich proroków z antycznej przeszłości i umiejscawiali siebie znów jako prorocy i znów oczekując że Bóg wkroczy. Czasem ci prorocy pojawiali się i byli sami apokaliptycznymi prorokami ogłaszając że koniec świata jaki znamy nastąpi wkrótce. Czasem również wydawali się ustawiać w roli królów żydowskich co by mianowało ich mesjaszami. Ponieważ słowo mesjasz z hebrajskiego oznacza „namaszczonego”, co robisz gdy czynisz kogoś królem w starożytnym świecie? Polewasz ich głowy olejkiem. W ten sposób namaszczasz króla. Jeśli ktoś nazywał siebie „namaszczonym”, to tytuł królewski. W tym momencie to bardzo niebezpieczne, ponieważ co przed momentem powiedziałem o tym jak zostawałeś królem i rządziłeś jakimś kontrolowanym terenem? Senat musiał cię mianować. Ktokolwiek kto ogłosiłby siebie królem bez bycia mianowanym przez Senat, dopuszczał się aktu zdrady. Były mimo to inne mesjanistyczne figury, które powstały i spróbowały sprowokować jakiś rodzaj powstania.

Najbardziej istotna rewolta żydowska tego czasu zaczęła się w roku 66. Jesteśmy teraz w naszej erze, więc to jest rok 66 ne. Zaczęła się w 66 roku wywołana przez Żydów z obu Judei i Galilei powstających przeciwko rzymskiej władzy, przepędzili rzymski szwadron z Jerozolimy i w roku 70 Rzymianie ostatecznie, po czterech latach walki, otaczając Jerozolimę przez dwa lata, zajęli ją samą. Równali… zniszczyli świątynię. Więc zniszczenie świątyni to rok 70 i jest to prawdopodobnie najbardziej istotna data dla tego kursu, ponieważ wiele ważnych rzeczy w chrześcijaństwie, wczesny ruch Jezusa wydarzyło się albo przed 70 i są jednym rodzajem wydarzeń, część z nich wydarzyła się w okolicach roku 70 i będziemy mówić o nich gdy dojdziemy do Ewangelii Marka za jakiś czas i w końcu część z nich… większość tych rzeczy wydarzyła się po roku 70.

Zniszczenie świątyni w Jerozolimie w roku 70 jest nie tylko ogromnie ważne dla Żydów, zgadza się? Ponieważ odtąd Żydzi nie mogli prowadzić kultu ofiarnego. Jeśli jesteś Żydem, dokąd teraz się udajesz by złożyć ofiarę? Nie możesz iść do świątyni tam… sterta kamieni leżąca tam gdzie powinna być. Żydzi zastąpili innymi formami pobożności, czytają Torę, studiując, modląc się, spotykając się w synagogach, spotykając się w innych miejscach, więc Judaizm zmienił się radykalnie od wojny w roku 70, dokładnie z tego powodu, że miejsce gdzie składałeś ofiary zostało zniszczone. Każda grupa etniczna w obrębie Morza Śródziemnego w starożytnym świcie miała w swojej religii składanie ofiar. Wszyscy to robili. Ofiara była po prostu powszechna pośród różnych grup śródziemnomorskich. Rok 70 spowodował, że Żydzi przestali być ludem głównie opartym o składanie ofiar, bo nie mieli gdzie ich składać. Koniec wojny żydowskiej jest datowany przez większość ludzi na 74, ponieważ to wtedy miała miejsce ostateczna bitwa i twierdza, która upadła była nazwana Masada. Więc jeśli wybieracie się do Izraela dziś Masada jest świątynią. Jest miejscem turystycznym i świątynią, która celebruje upadek ostatnich Żydów Masady, twierdza, którą zbudował Herod Wielki.

Po tym jak judaizm się zmienił, macie… nie chcę się tu za bardzo wgłębiać w szczegóły, ponieważ sposób, w który rabinistyczny judaizm… to co wiecie o judaizmie dziś, jeśli wiecie o nim cokolwiek, jest wynikiem rozwoju, który nastąpił po roku 70. Jest wynikiem rabinów uznających, że nie ma już kultu świątynnego. Rabini, którzy uczyli prawa i komentatorzy prawa, przejęli funkcję centralnej organizacji, a nie kapłanów. Kapłaństwo… wciąż macie Żydów nazwanych Cohen, prawda, co oznacza „kapłan”, ale kapłani w judaizmie nie robią już zbyt wiele. To rabini stali się istotni. Na początku… w okolicach roku 200 macie judaizm rabinistyczny zaczynający tworzenie swoich własnych tekstów pisanych, Miszny, Talmudu Babilońskiego, Talmudu Jerozolimskiego, i to są narodziny rabinizmu przez te wieki. To judaizm rabinistyczny stał się ważny.

Było też inne żydowskie powstanie między 132 a 135 zwane Powstaniem Bar-Kochby, które zostało stłumione przez cesarza Hadriana w 135 i które objęło kompletne zniszczenie Jerozolimy. Zostało podniesione, zostało nazwane Aelia Capitolina, rzymskim imieniem, a Żydzi po tym mieli zabronione nawet żeby wchodzić do Jerozolimy przez długi czas. Co jest ważne w tym wszystkim… opowiadałem wam… uprzedzałem was ostatnim razem podczas wykładu na temat Imperium Rzymskiego, greckiego świata, co już się stawało nudną historyczną opowieścią i mieliście część tych rzeczy też teraz gdy ja musiałem wam opowiedzieć historię co się działo przez te wszystkie stulecia.

Dlaczego to wszystko było dla nas ważne? Mamy tutaj główne rzeczy do wyniesienia. Hellenizacja była szalenie istotna, ponieważ zjednoczyła świat Morza Śródziemnego, wschodnie Morze Śródziemne, ale potem Rzymianie zanieśli niektóre aspekty hellenizacji gdy zajęli całe Morze Śródziemne. Do czasów Jezusa, cała Palestyna była zhellenizowana jako taka, ale do różnego stopnia. Tak, jeśli żyłeś w osadzie lub poza miastem albo na wsi mogłeś nie mówić po grecku, mogłeś mówić po hebrajsku lub aramejsku. Ale jeśli byłeś osobą z elit w jakimkolwiek mieście, nawet w czasach Palestyny, oczekiwano od ciebie umiejętności mówienia w grece. Miałeś trochę ekspozycji na grecką kulturę. Synkretyzm był bardzo ważny. Idea, że religie dookoła… religie pożyczały od siebie nawzajem, religie mieszały rzeczy i kultury pożyczały od siebie nawzajem, więc synkretyzm był bardzo ważny.

Był również konflikt wewnątrz judaizmu. Starałem się to podkreślić. Żydzi nie byli wszyscy zgodni jak reagować na te rzeczy, politykę i kulturę dookoła nich. Żydzi byli skonfliktowani z żydami wokół tego jak przyjąć grecką i rzymską dominację i kulturę. Polityczne, społeczne, religijne, językowe, kulturowe aspekty były wszystkie zaangażowane w jakimś stopniu.

Kolejną naprawdę ważną rzeczą była niewielkość Judei. Z pozycji współczesności mamy skłonność do myślenia o Jerozolimie i Judei jako bardzo ważnych, z powodu oczywiście tego że powstał tam judaizm i tak samo chrześcijaństwo się tam zaczęło. Ale jak na standardy greckiego i rzymskiego świata, Judea była rodzajem nieistotnego obrzeża. Nie była istotnym miejscem ekonomicznie ani politycznie ani Jerozolima nie była aż tak szalenie ważna. Judea była względnie nieistotna z perspektywy światowej historii, ale – i jest to również bardzo istotne jak ten wykład współgra z resztą kursu – Żydzi nigdy nie byli prawdziwie niepodlegli podczas tego czasu ani nie byli nigdy prawdziwie silni w tym czasie. Nawet podczas Hasmodeuszy, Juda Machabeusz i jego bracia i ich potomkowie, rządzili przez 100 lat lub około, oni nigdy nie byli politycznie bardzo silni poza tym wąskim obszarem Judei. Nigdy nie byli prawdziwie niepodlegli; zawsze musieli liczyć się z większą siłą Syrii, Egiptu lub Rzymu.

Różnica… ważna rzecz, to że Żydzi mieli ideologię, która wspierała pragnienia mocarstwa. Cofnijmy się i przeczytajmy pierwsze kilka psalmów, gdzie Bóg mówi, „oto mój pomazaniec”, i tu mówi on albo o królu Dawidzie albo o kimkolwiek kto miał siedzieć na tronie Dawida, „Jesteś królem świata. Sprawię że wszystkie narody pokłonią się Jerozolimie, wszystkie z nich przyjdą i będą czcić Mnie w tym świętym miejscu”. Psalmy są pełne języka, który sugerował że ktokolwiek kontroluje Jerozolimę jest władcą świata a jednak wciąż Żydzi rozglądali się na siebie i zamierzali, nie mieli nikogo kto by się do tego zbliżył przez wieki. Żydzi mieli ideologię imperium i dominację światową zapisaną w ich piśmie, a jednak ich społeczna i polityczna sytuacja była tego przeciwieństwem i w tym wirze żydowskiej ideologii narodził się Jezus.

Brak sekcji w tym tygodniu. Spójrzcie do sylabusa. W poniedziałek będziecie poproszeni żeby przyjść z listą historycznych wydarzeń tak jak je widzicie w Dziejach i listach historycznych wydarzeń tak jak je widzicie w liście do Galatów 1 i 2. Przyjdźcie ze swoimi własnymi listami na papierze, bo zamierzamy powiesić je na tablicy. Bądźcie przygotowani powiedzieć mi co robicie w domu i zróbcie pracę w domu na poniedziałek. Ok? Nie jest bardzo trudna, nie zajmie wam wiele czasu, ale podążajcie za instrukcjami w sylabusie i przyjdźcie w poniedziałek gotowi do rozmowy.