Ohyda spustoszenia: Czy Ewangelia Marka wspomina o Kaliguli?

Kontekst historyczny – W 38r. n.e. roku po objęciu władzy przez cesarza Kaligulę (12- 41 n.e.) doszło w Aleksandrii do zamieszek na ulicach i synagogach pomiędzy greckimi i żydowskimi mieszkańcami tego miasta ¹ Gambetti, Sandra: The Alexandrian Riots of 38 C.E. and the Persecution of the Jews: A Historical Reconstruction, 2009, s. 11-12 , niektórzy badacze mówią wprost o pogromach antyżydowskich ² Feldman Louis H.; Cohen, Shaye J. D.; Schwartz, Joshua J.: Studies in Josephus And the Varieties of Ancient Judaism, Brill Publishers., 2007 s. 93 . Obszernie wydarzenia te opisał Filon z Aleksandrii w swoim Flakkusie. 

W telegraficznym skrócie chodziło o to, że rzymski cesarz Kaligula nie ufał prefektowi Egiptu Flakkusowi, który pozostawał lojalny wobec Tyberiusza, spiskował przeciwko matce Kaliguli i miał powiązania z egipskimi separatystami ³ Filon z Aleksandrii, Flaccus V. 26–28. . W 38 r. n.e. Kaligula wysłał Heroda Agrypę I (tego samego, który kazał zabić apostoła Jakuba Większego, vide Dz 12, 1-2) do Aleksandrii, aby ten sprawdził Flakkusa ⁴ Filon z Aleksandrii, Flaccus V.26–28.  . Według Filona, wizyta spotkała się z szyderstwami greckiej ludności, którzy widzieli w osobie Agrypy króla żydowskiego ⁵ Filon z Aleksandrii, Flaccus V.29. . Flakkus starał się uspokoić zarówno grecką ludność, jak i Kaligulę, umieszczając posągi cesarza w żydowskich synagogach ⁶ Filon z Aleksandrii, Flaccus VI 43. . W następstwie tego w mieście wybuchły zamieszki ⁷ Filon z Aleksandrii, Flaccus VII 45. . Kaligula “rozwiązał” sprawę, nakazując egzekucję Flakkusa ⁸ Filon z Aleksandrii, Flaccus XXI 185 .

W 40 n.e. w Aleksandrii ponownie wybuchły zamieszki między Żydami a Grekami. Tym razem Żydzi zostali oskarżeni o nieokazywanie czci Kaliguli ⁹ Flawiusz, Józef: Dawne dzieje Izraela, 18.8.1 . W mieście Jamnia doszło do rozruchów po tym, jak został tam wzniesiony gliniany ołtarz, który ostatecznie został przez Żydów zniszczony ¹⁰ Filon z Aleksandrii, On the Embassy to Gaius, XXX.201 .

W następstwie tej przemocy dwie żydowskie delegacje, jedna pod przewodnictwem Filona, a druga pogańska delegacja pod przewodnictwem Apiona, udały się do Rzymu, aby się poskarżyć cesarzowi. Historię tego poselstwa opisał Filon ze swojego punktu widzenia w Poselstwie do Gajusza. 

Apion dotarł tam pierwszy i sprytnie rozegrał Kaligulę, wiedząc, że wszyscy w całym imperium czcili boskiego cesarza z wyjątkiem Żydów, gdyż religia zabraniała im oddawania boskiej czci komu innemu niż Jahwe. Myśl ta najwidoczniej zakiełkowała w głowie Kaliguli i gdy w końcu zgodził się na spotkanie z Filonem (zwodził go przez długi czas), decyzja była już dawno podjęta. Cesarz oświadczył zszokowanemu Filonowi, że sam naprawi tę niedopuszczalną sytuację. Postanowił bowiem w samej Świątyni Jerozolimskiej umieścić swój kultowy posąg, dokonując tym samym z punktu widzenia Żydów niewiarygodnego jej zbezczeszczenia. Wykonanie tego zadania zlecił Petroniuszowi, swojemu legatowi w Syrii. […]

Kaligula nakazał Petroniuszowi zabrać ze sobą połowę rzymskich sił bojowych w Antiochii, dwa z jego czterech legionów, eskortę liczącą około dziesięciu do dwunastu tysięcy ludzi, spodziewając się żydowskiego oporu. Droga z Antiochii do Jerozolimy wiodła przez Galileę i zanim tam dotarł, znalazł drogę zablokowaną przez masy nieuzbrojonych Żydów – dziesiątki tysięcy, jak twierdzi Flawiusz – Judejczyków, a także Galilejczyków, kobiet i dzieci oraz mężczyzn. Był to ogromny akt biernego oporu. “Zabijcie wpierw nas!” krzyczeli płacząc, relacjonował Flawiusz. Flawiusz donosi, że płaczą. Tłumy pozostały na miejscu przez czterdzieści dni, zaniedbując swoje pola i odmawiając ruchu. […]

W końcu Petroniusz napisał do Kaliguli, doradzając mu wycofanie się. Ten z kolei w odpowiedzi nakazał Petroniuszowi popełnić samobójstwo. Na szczęście dla legata dotarł do niego jednak najpierw drugi list, ten informujący o zamordowaniu cesarza. Dwadzieścia siedem dni później w ręce Petroniusza trafił w końcu wcześniejszy list Kaliguli z żądaniem samobójstwa. W międzyczasie, w Rzymie, wujek Gajusza Klaudiusz zastąpił go na stanowisku cesarza. Klaudiusz natychmiast uchylił rozkazy cesarskie dotyczące kultowego wizerunku Zeusa-Gajusza. Zebrani w Galilei Żydzi wrócili do swoich domów. Stosunki między Rzymem a Jerozolimą znów się uspokoiły ¹¹ Fredriksen, Paula: When Christians were Jews, Yale University Press, 2018, s. 34-344, wydanie elektroniczne, tłumaczenie własne .

Czy Ewangelia Marka nawiązuje do tych wydarzeń?

Kaligula straumatyzował Jerozolimę. Takie zagrożenie zbezczeszczeniem dla niektórych Żydów musiało wydawać się końcem świata. W rzeczywistości wiemy, że tak było. Nasze dowody znajdują się w jednym ze źródeł Łukasza: najwcześniejszej ewangelii, Marka ¹² Ibidem, s. 345 .

Konkretnie chodzi o następujący ustęp z Ewangelii Marka:

A gdy ujrzycie ohydę spustoszenia, zalegającą tam, gdzie być nie powinna – kto czyta, niech rozumie – wtedy ci, którzy będą w Judei, niech uciekają w góry. Kto będzie na dachu, niech nie schodzi i nie wchodzi do domu, żeby coś zabrać. A kto będzie na polu, niech nie wraca, żeby wziąć swój płaszcz. Biada zaś brzemiennym i karmiącym w owe dni. A módlcie się, żeby nie wypadło to w zimie. Albowiem dni owe będą czasem ucisku, jakiego nie było od początku stworzenia, którego Bóg dokonał, aż do dni obecnych i nigdy nie będzie. Mk 13,24-18

Podobny fragment znajdujemy w Ewangelii Mateusza:

Gdy więc ujrzycie “ohydę spustoszenia”, o której mówi prorok Daniel, zalegającą miejsce święte – kto czyta, niech rozumie – wtedy ci, którzy będą w Judei, niech uciekają w góry! Mt 24,15-16

Według profesor Pauli Fredriksen z uniwersytetu bostońskiego, próba wzniesienia przez Kaligulę własnego wizerunku kultowego w świątyni jerozolimskiej zainspirowała niektórych pierwszych naśladowców Jezusa do zapoznania się z proroctwami zawartymi w Księdze Daniela. Prorok Daniel mówił o podobnym bezczeszczeniu świątyni, co, zdaniem Fredriksen, nie było przypadkiem ¹³ Ibidem, s. 345

Napisana w imieniu proroka, który przeżył babilońskie zniszczenie Świątyni w 586 r. p.n.e., księga ta została faktycznie skomponowana w czasie zawieruchy w Jerozolimie za czasów Antiocha IV w Syrii (167-164 p.n.e.). To właśnie za jego panowania kult hellenistyczny został wprowadzony do Świątyni w Jerozolimie, co stało się powodem powstania Machabeuszy ¹⁴ Ibidem, s. 346 . O tym posągu Zeusa w Świątyni Jerozolimskiej wspomina Księga Daniela:

“Na skrzydle zaś świątyni
będzie ohyda ziejąca pustką
i przetrwa aż do końca,
do czasu ustalonego na spustoszenie». Dn 9,27

Księga Daniela jest zaliczana do apokalips wieszczących koniec świata, podczas którego zło zostanie ostatecznie zwyciężone przez dobro:

W owym czasie wystąpi
Michał, wielki książę,
który jest opiekunem dzieci twojego narodu.
Wtedy nastąpi okres ucisku,
jakiego nie było, odkąd narody powstały,
aż do chwili obecnej.
W tym czasie naród twój dostąpi zbawienia:
ci wszyscy, którzy zapisani są w Księdze. Dn 12,1

Zdaniem Fredriksen wydarzenia te miały wpływ na wyznawców Jezusa po jego śmierci:

Siedząc w Jerozolimie, rozmyślając o proroctwie Daniela; stojąc przed perspektywą dwóch rzymskich legionów instalujących w świątyni wizerunek swojego imperialnego Boga; oczekując na powrót swojego zwycięskiego mesjanistycznego odkupiciela: członkowie społeczności Jezusa, zimą 40 roku, byli przekonani, że wiedzą, jak sprawy stoją. Wszystkie znaki zbiegły się. Inicjatywa Kaliguli sprawiła, że sprawy przestały budzić wątpliwości. Teraz był czas powrotu Jezusa. Wkrótce jego lud miał ujrzeć Jezusa, Daniela, Syna Człowieczego, nadchodzącego w obłokach z wielką mocą i chwałą, gromadzącego swoich wybranych, panującego nad narodami, wskrzeszającego umarłych, ustanawiającego Królestwo ¹⁵ Ibidem, s. 347

I właśnie to zainspirowało autora Ewangelii Marka do nawiązania do “ohydy ziejącej pustką”. 

Fredriksen pisze, że ich kalkulacja okazała się jednak błędna, jako że zabicie Kaliguli przez spiskowców odsunęło w czasie apokalipsę. Jednak wspólnotowa lektura Daniela nadała kształt ich oczekiwaniom na powrót Jezusa. Widać, to, według niej, wyraźnie w Ewangelii Marka i nie tylko, bo zaledwie kilka lat później, nieprzypadkowo Paweł nawiązuje w swoim najstarszym liście do proroctwa w Księdze Daniela ¹⁶ Ibidem, s.348:

To bowiem głosimy wam jako słowo Pańskie, że my, żywi, pozostawieni na przyjście Pana, nie wyprzedzimy tych, którzy pomarli. Sam bowiem Pan zstąpi z nieba na hasło i na głos archanioła, i na dźwięk trąby Bożej, a zmarli w Chrystusie powstaną pierwsi. Potem my, żywi, [tak] pozostawieni, wraz z nimi będziemy porwani w powietrze, na obłoki naprzeciw Pana, i w ten sposób na zawsze będziemy z Panem.  Przeto wzajemnie się pocieszajcie tymi słowami. 1 Tes 4,15-18

Również historyk i religioznawca James Tabor z Uniwersytetu Północnej Karoliny widzi nawiązania do opisanych wyżej wydarzeń z udziałem Kaliguli:

Próba Kaliguli musiała podsycić gorączkę apokaliptycznych wyczekiwań, co widzimy w nawiązaniu Pawła do “nadchodzącego nieszczęścia” i jego rady, aby zwolennicy zrezygnowali z małżeństwa, ponieważ “czas stał się krótki” (1 Koryntian 7:26, 29). Działania Kaliguli, które sprawiły, że w czasach panowania Nerona wszystko wydawało się realną możliwością, muszą kryć się za “Małą Apokalipsą” Marka, która przepowiada “ohydę spustoszenia” ustawioną w Świątyni jako początek “wielkiego ucisku” i powrót Jezusa na obłokach (Mk 13, 14-27). Późniejszy list przypisywany Pawłowi również nawiązuje do tych samych przeczuć, odnosząc się bezpośrednio do “człowieka grzechu”, który “zasiądzie w świątyni Boga i ogłosi się Bogiem” ¹⁷ https://jamestabor.com/remembering-caligula-the-man-who-would-be-god/  

Niech was w żaden sposób nikt nie zwodzi, bo [dzień ten nie nadejdzie], dopóki nie przyjdzie najpierw odstępstwo i nie objawi się człowiek grzechu, syn zatracenia, który się sprzeciwia i wynosi ponad wszystko, co nazywane jest Bogiem lub co odbiera cześć, tak że zasiądzie w świątyni Boga, dowodząc, że sam jest Bogiem. 2 Tes 2,3-4

40 n.e. czy 70 n.e.?

Część badaczy wczesnego chrześcijaństwa przyznaje, że tym “synem zatracenia” jest najprawdopodobniej właśnie Kaligula, tak uważał na przykład zmarły niedawno profesor Larry Hurtado ¹⁸ https://larryhurtado.wordpress.com/2013/07/30/caligula-and-the-jews/ . Jest to ostatnio zyskująca na popularności teoria, gdyż do tej pory większość badaczy utrzymywała, że w przypadku wydarzeń z Marka 13 tak naprawdę chodziło o zniszczenie Świątyni przez Rzymian w 70 n.e., bowiem początek rozpatrywanego przez nas 13 rozdziału Marka zawiera informację o zniszczeniu Świątyni, co wśród badaczy było odczytywane jako dowód na to, że autor Marka musiał wiedzieć o tym zdarzeniu z 70 n.e.:

Gdy wychodził ze świątyni, rzekł Mu jeden z uczniów: «Nauczycielu, patrz, co za kamienie i jakie budowle!» Jezus mu odpowiedział: «Widzisz te potężne budowle? Nie zostanie tu kamień na kamieniu, który by nie był zwalony». A gdy siedział na Górze Oliwnej, naprzeciw świątyni, pytali Go na osobności Piotr, Jakub, Jan i Andrzej: «Powiedz nam, kiedy to nastąpi? I jaki będzie znak, gdy to wszystko zacznie się spełniać?» Wówczas Jezus zaczął im mówić: «Strzeżcie się, żeby was kto nie zwiódł. Wielu przyjdzie pod moim imieniem i będą mówić: Ja jestem. I wielu w błąd wprowadzą. Mk 13,1-5

Pogrubiłem tutaj specjalnie ostatnie zdania tej wypowiedzi Jezusa:

«Strzeżcie się, żeby was kto nie zwiódł. Wielu przyjdzie pod moim imieniem i będą mówić: Ja jestem. I wielu w błąd wprowadzą. Mk 13,5-6

Prawdopodobnie tym, który “przyjdzie pod moim imieniem” był Teodas, o którym wspomniał Gamaliel, nauczyciel Pawła w Dziejach Apostolskich:

Lecz pewien faryzeusz, imieniem Gamaliel, uczony w Prawie i poważany przez cały lud, kazał na chwilę usunąć Apostołów i zabrał głos w Radzie: «Mężowie izraelscy – przemówił do nich – zastanówcie się dobrze, co macie uczynić z tymi ludźmi. Bo niedawno temu wystąpił Teodas, podając się za kogoś niezwykłego. Przyłączyło się do niego około czterystu ludzi, został on zabity, a wszyscy jego zwolennicy zostali rozproszeni i ślad po nich zaginął. Dz 5,34-36

Teorię tę wsparł w 1944 roku badacz z Harvardu Joseph Ward Swain w pracy “Gamaliel’s Speech…”. Wiąże on właśnie ten fragment z Dziejów Apostolskich z wydarzeniami wokół posągu Kaliguli. Wnioskuje tak, bo według Flawiusza Teudas podający się za mesjasza został zgładzony za prokuratora Kuspiusza Fadusa, czyli w latach 44-54, a sama działalność Teudasa była częścią większych rozruchów roku 40 na skutek rozkazu Kaliguli, by zainstalować w Świątyni Jerozolimskiej swój posąg ¹⁹ Ward Swain, Joseph: Gamaliel’s Speech and Caligula’s statue, 1944, The Harvard Theological Review Vol. 37, No 4, 341 .

Sam opis tych wydarzeń pióra Flawiusza jest godny przytoczenia, by pokazać, za kogo wtedy uważano Teudasa:

W czasie, gdy Judeą zarządzał prokurator Fadus, pewien oszust imieniem Teudas nakłonił ogromną rzeszę ludzi, aby zabrawszy swoje mienie poszli za nim nad rzekę Jordan. Podawał się za proroka i twierdził, że na jego rozkaz rozdzielą się wody rzeki i będą mogli wygodnie przejść na drugą stronę. Wielu ludzi dało się zwieść jego słowom. Lecz Fadus nie pozwolił rozszerzać się temu szaleństwu i nasłał na nich oddział jeźdźców, którzy uderzywszy znienacka, wielu pozabijali, a znaczną liczbę pojmali żywcem. W ich ręce dostał się także sam Teudas, któremu ścięli głowę i zanieśli ją do Jerozolimy. To przydarzyło się Żydom w czasie, gdy prokuratorem był Kuspiusz Fadus ²⁰ Józef Flawiusz, Dawne Dzieje Izraela, 20.5.1

Podobnie jak Paula Fredriksen Joseph Ward Swain twierdzi, że po śmierci Jezusa był to pierwszy duży impuls do dalszego rozwoju chrześcijaństwa:

Krytycy nie zwrócili należytej uwagi na te wydarzenia, chrześcijańska apokalipsa zaczęła się od samego Jezusa, ale podniecenie roku 40 skrystalizowało się i nadało formę ideom, które gnębiły chrześcijan przez ponad dziesięć lat ²¹ Ward Swain, Joseph: op.cit., s. 348 .

To wszystko może też doprowadzić do ważnego wniosku, że najwcześniejsze wersje Ewangelii Marka mogły powstać już na długo przed zniszczeniem Świątyni Jerozolimskiej przez Rzymian w 70 n.e..

Całą argumentację wiążącą fragment z Marka 13 z Kaligulą trafnie podsumował N.H. Taylor z Uniwersytetu z Pretorii:

Już wcześniej twierdziłem, że decydujący wpływ na eschatologiczny dyskurs w Marku 13 miał projekt cesarza Gajusza Kaliguli, by doprowadzić do wzniesienia swojego posągu w Świątyni w Jerozolimie w 40 roku i że tekst ten został ukształtowany przez chrześcijańską refleksję nad kryzysem w Judei i jego bezpośrednim następstwem. Przyczyny tego datowania można podsumować w następujący sposób:

1) Historyczne okoliczności i wydarzenia, o których mowa w Mk 13:5-9, 11-13 mogą być wszystkie poświadczone we wschodnim regionie śródziemnomorskim, lub wiarygodnie udokumentowane na podstawie w doświadczeń chrześcijan w Judei, w okresie bezpośrednio poprzedzającym 40 rok, a kulminacją było oczekiwanie zbezczeszczenia świątyni przez Rzymian.

2) Opis wydarzeń w Mk 13:14-19 jest niezgodny z przebiegiem wydarzeń w Jerozolimie i okolicach podczas końcowego etapu wojny 66-70 n.e., tak jak to przedstawił Flawiusz (BJ) 6.130-7.4), ale zgodny z sytuacją, rzeczywistą lub przewidywaną przez chrześcijan w Jerozolimie w 40 n.e.

3) Cytowane fragmenty Daniela odnoszą się do profanacji świątyni poprzez narzucenie pogańskiego kultu cesarskiego, a nie do zniszczenia sanktuarium; dlatego, jeżeli motyw nie wszedł do tradycji w tym czasie, te fragmenty nie nadawałyby się do reinterpretacji w świetle wydarzeń z 70 n.e.;

4) Proroctwo zniszczenia świątyni w Mk 13, 1-2 nigdy nie spełnia się wyraźnie w późniejszym dyskursie eschatologicznym, co sugeruje, że mogło się ono nie spełnić w momencie pisania;

5) Przejście od teraźniejszości do przyszłości w czasie Mk 13: 20 zakłada, że Świątynia nadal stoi;

6) Punkt kulminacyjny dyskursu w Mk 13, 24-27 przewiduje raczej kosmiczne niż ziemskie zjawisko, które prawdopodobnie obejmowałoby zniszczenie Świątyni przy przyszłym przyjściu Syna Człowieczego.  ²² https://www.academia.edu/4049193/The_destruction_of_Jerusalem_and_the_transmission_of_the_Synoptic_eschatological_discourse 

Na koniec ciekawostka, o której prof. Tabor wspomina na swoim blogu. Chodzi o małą wzmiankę historyczną o Kaliguli, a mianowicie o to, że był on bardzo owłosiony, do tego stopnia, że zabronił komukolwiek wspominać o kozach, aby nikt nie porównywał go z pół-człowiekiem, pół-zwierzęciem, jako jego wrogowie go określali. W żydowskich, chrześcijańskich i islamskich legendach “antychryst” będzie owłosiony jak kozioł, podobny do biblijnego Ezawa i “dwulicowego zwierzęcia rogatego” z Księgi Objawienia (Rdz 25:25; Psalm 68:21; Ap 13:11) ²³ https://jamestabor.com/remembering-caligula-the-man-who-would-be-god/