Teza tego postu jest prosta. Za nowotestamentową księgą Apokalipsy, formalnie nazywaną “Objawieniem Jezusa Chrystusa” (Ap 1:1), kryje się starszy żydowski dokument apokaliptyczny, który nie miał nic wspólnego z Jezusem ani ruchem wczesnochrześcijańskim. Pytanie brzmi, czy taki pierwotny tekst może zostać odtworzony, biorąc pod uwagę jego ewidentnie chrześcijańską redakcję?
W moim poście zatytułowanym “Zniszczenie Pompejów a Księga Objawienia Nowego Testamentu”, dotyczącym zniszczenia Pompejów przez wybuch Wezuwiusza w 79 n.e., zasugerowałem, że jeden z autorów/redaktorów nowotestamentowej Księgi Objawienia zareagował na tę konkretną katastrofę i nadał jej apokaliptyczną wymowę za pomocą materiałów, które znajdziemy obecnie w rozdziale 18 – “Upadek Babilonu Wielkiego”.
Jednym z obszarów badań, w których specjalizuję się od trzech dekad, jest fenomen starożytnego i współczesnego apokaliptyzmu – czyli tych systemów myślenia o przyszłości, w których rozważa się rychły “koniec czasów”. Szeroko publikowałem na ten temat, od Zwojów znad Morza Martwego, Jezusa jako apokaliptycznego mesjasza, po Davida Koresha i Waco. [1]
Jeden z moich kursów magisterskich zajmuje się “tekstami osadzonymi” w naszym korpusie Nowego Testamentu, w tym w Księdze Apokalipsy. Oto opis kursu.
Tematem tego semestru są teksty osadzone i pierwotne teksty (ur-teksty) w literaturze wczesnochrześcijańskiej. W jaki sposób identyfikuje i datuje się “teksty osadzone” we wczesnym chrześcijaństwie? Jakie są metody i założenia związane z zakładaniem warstw tradycji tekstowych w obrębie ukończonego dzieła? Badane teksty to tzw. źródła Q i L w Ewangelii Łukasza, źródła pierwotne (ur) w Dziejach Apostolskich, źródła “znaków” u Jana oraz możliwa przedchrześcijańska apokalipsa żydowska w Księdze Apokalipsy. Kurs koncentruje się na metodologii – dlatego jest skierowany do szerszego grona odbiorców niż tylko tych, którzy są zainteresowani specjalizacją z wczesnego chrześcijaństwa, jako że zjawisko warstwowości tekstów jest wszechobecne w wielu tradycjach religijnych.
Rozważając możliwość istnienia “przedchrześcijańskiej” apokalipsy osadzonej w naszej obecnej Księdze Apokalipsy Jana, zaczęliśmy od bardzo nieformalnej i wstępnej pracy, którą wykonałem lata temu zainspirowany przez moją byłą koleżankę z Uniwersytetu Notre Dame, Josephine Masssyngberde Ford w jej tomie poświęconym Apokalipsie w serii Anchor Bible Commentary (obecnie Anchor Yale Bible Commentary, pod redakcją J.J. Collinsa) [2].
Chociaż koledzy byli dość krytyczni wobec pracy Ford w tymże tomie, a zwłaszcza jej twierdzenia, że Księgę Apokalipsy Jana można prześledzić do przedchrześcijańskich kręgów Jana Chrzciciela, jejpowiązań z Qumran i Zwojami Znad Morza Martwego, to jej podstawowe spostrzeżenia uznałem za dość przekonujące i gorąco polecam moim czytelnikom zdobycie kopii tego tomu. Stanowi ono bogatą kopalnię badań i informacji. [3]
Jedną z rzeczy, którą zauważyłem w mojej własnej pracy nad Księgą Apokalipsy w przeciągu lat było to, że wyraźne odniesienia do “Jezusa” “Chrystusa” lub “Jezusa Chrystusa” poza listami do kościołów z rozdziałów 2 i 3, skupiają się głównie w rozdziałach 1 i 22, z niewieloma miejscami w rozdziałach środkowych.
Jednak co jeszcze bardziej zdumiewa, a przynajmniej mnie, to spostrzeżenie, że prawie wszystkie te odniesienia mogą zostać łatwo usunięte bez naruszenia w jakikolwiek sposób struktury lub ciągłości fragmentów, w których występują. Innymi słowy, można odnieść wyraźne wrażenie, że wzmianki o Jezusie Chrystusie leżą dość lekko na na powierzchni tekstu i mogą być nawet postrzegane jako wtórne interpolacje.
W odnośnikach poniżej umieściłem te interpolacyjne elementy w pogrubionych nawiasach z kursywą. To ćwiczenie sugeruje mocno, że są to późniejsze dodatki do oryginalnego tekstu żydowskiego wprowadzone w celu “schrystianizowania” księgi, która w swoich początkach nie miała nic wspólnego z Jezusem. Jest to raczej zdumiewające zjawisko i gdy się je dostrzeże, wydaje się jasne, że oryginalny tekst pozostaje nienaruszony i ma pełny sens bez tych odniesień:
1,1 Objawienie [Jezusa Chrystusa], które dał [Mu] Bóg, aby ukazać swym sługom, co musi stać się niebawem, a On wysławszy swojego anioła oznajmił przez niego za pomocą znaków słudze swojemu Janowi.
1,2 Ten poświadcza, że słowem Bożym [i świadectwem Jezusa Chrystusa] jest wszystko, co widział.
1,3 Błogosławiony, który odczytuje, i którzy słuchają słów Proroctwa, a strzegą tego, co w nim napisane, bo chwila jest bliska.
1,4 Jan do siedmiu Kościołów, które są w Azji: Łaska wam i pokój od Tego, Który jest, i Który był i Który przychodzi, i od Siedmiu Duchów, które są przed Jego tronem,
[1,5 i od Jezusa Chrystusa, Świadka Wiernego, Pierworodnego umarłych i Władcy królów ziemi. Temu, który nas miłuje i który przez swą krew uwolnił nas od naszych grzechów,]
1,6 i uczynił nas królestwem – kapłanami dla Boga i Ojca swojego, Jemu chwała i moc na wieki wieków! Amen.]
1,9 Ja, Jan, wasz brat i współuczestnik w ucisku i królestwie, i wytrwałości [w Jezusie], byłem na wyspie, zwanej Patmos, z powodu słowa Bożego [i świadectwa Jezusa].
11,8 A zwłoki ich [leżeć] będą na placu wielkiego miasta, które duchowo zwie się: Sodoma i Egipt, [gdzie także ukrzyżowano ich Pana].
12,17 I rozgniewał się Smok na Niewiastę, i odszedł rozpocząć walkę z resztą jej potomstwa, z tymi, co strzegą przykazań Boga [i mają świadectwo Jezusa].
14,12 Tu się okazuje wytrwałość świętych, tych, którzy strzegą przykazań Boga [i wiary Jezusa].
17,6 I ujrzałem Niewiastę pijaną krwią świętych [i krwią świadków Jezusa], a widząc ją bardzo się zdumiałem.19,10 I upadłem przed jego stopami, by oddać mu pokłon. I mówi: «Bacz, abyś tego nie czynił, bo jestem twoim współsługą i braci twoich, [co mają świadectwo Jezusa]: Bogu samemu złóż pokłon!» [Świadectwem bowiem Jezusa jest duch proroctwa].
20,4 I ujrzałem trony – a na nich zasiedli [sędziowie], i dano im władzę sądzenia – i ujrzałem dusze ściętych [dla świadectwa Jezusa i] dla Słowa Bożego, i tych, którzy pokłonu nie oddali Bestii ani jej obrazowi i nie wzięli sobie znamienia na czoło ani na rękę. Ożyli oni i tysiąc lat królowali [z Chrystusem].
22,16 [Ja, Jezus, posłałem mojego anioła, by wam zaświadczyć o tym, co dotyczy Kościołów. Jam jest Odrośl i Potomstwo Dawida, Gwiazda świecąca, poranna»].
20 Mówi Ten, który o tym świadczy: «Zaiste, przyjdę niebawem». Amen. [Przyjdź, Panie Jezu]!
21 [Łaska Pana Jezusa ze wszystkimi!]
Pozostałe odniesienia do “Pana” lub “Mesjasza”, takie jak te w 11:15, 12:10 i 20:6, są ogólne i łatwo pasują do świata myśli apokaliptyki żydowskiej końca okresu Drugiej Świątyni, nie ma w nich nic domyślnie “chrześcijańskiego”, podczas gdy odniesienie do “Baranka”, który został zabity, dobrze pasuje do ogólnego obrazu cierpiącego “Syna Człowieczego”, powracającego triumfalnie w obłokach nieba, zaczerpniętego z Daniela 7: 13-14, gdzie jest on rozumiany jako zbiorowy lud “świętych Najwyższego”, jak również zbiorowa natura “Cierpiącego Sługi” w czterech “Pieśniach Sługi” Izajasza (42:1-4; 49:1-6; 50:4-11; 52:13-53:12).
W przeciwieństwie do tych odniesień do Jezusa, w których tak wyraźnie widać ciężką rękę chrześcijańskiej interpolacji, znajdziemy liczne odniesienia do PANA (Jahwe/Yehowa) Boga Wszechmogącego, jak również do “Jego Mesjasza”, które są bliskim echem języka prorockich tekstów Biblii Hebrajskiej. Żaden z nich nie zawiera bezpośrednich odniesień do Jezusa i wyraźnie wykazuje integralność tekstową, która odzwierciedla język i świat myśli przedchrześcijańskiej apokaliptyki żydowskiej:
Ap 1,8 Jam jest Alfa i Omega, mówi Pan Bóg, Który jest, Który był i Który przychodzi, Wszechmogący.
Ap 4,8 Cztery Zwierzęta – a każde z nich ma po sześć skrzydeł – dokoła i wewnątrz są pełne oczu, i nie mają spoczynku, mówiąc dniem i nocą:Święty, Święty, Święty, Pan Bóg wszechmogący, Który był i Który jest, i Który przychodzi.
Ap 4,11 «Godzien jesteś, Panie i Boże nasz, odebrać chwałę i cześć, i moc, boś Ty stworzył wszystko, a dzięki Twej woli istniało i zostało stworzone».
Ap 6,10 I głosem donośnym tak zawołały: «Dokądże, Władco święty i prawdziwy, nie będziesz sądził i wymierzał za krew naszą kary tym, co mieszkają na ziemi?»
Ap 11,4 Oni są dwoma drzewami oliwnymi i dwoma świecznikami, co stoją przed Panem ziemi.
Ap 11,17 mówiąc: «Dzięki czynimy Tobie, Panie, Boże wszechmogący, Który jesteś i Który byłeś, żeś objął wielką Twą władzę i zaczął królować.
Ap 15,3 A taką śpiewają pieśń Mojżesza, sługi Bożego, i pieśń Baranka: «Dzieła Twoje są wielkie i godne podziwu, Panie, Boże wszechwładny! Sprawiedliwe i wierne są Twoje drogi, o Królu narodów!
Ap 15,4 Któż by się nie bał, o Panie, i Twego imienia nie uczcił? Bo Ty sam jesteś Święty, bo przyjdą wszystkie narody i padną na twarz przed Tobą, bo ujawniły się słuszne Twoje wyroki».
Ap 16,7 I usłyszałem, jak mówił ołtarz: «Tak, Panie, Boże wszechwładny, prawdziwe są Twoje wyroki i sprawiedliwe».
Ap 18,8 dlatego w jednym dniu nadejdą jej plagi: śmierć i smutek, i głód; i będzie ogniem spalona, bo mocny jest Pan Bóg, który ją osądził.
Ap 19,6 I usłyszałem jakby głos wielkiego tłumu i jakby głos mnogich wód, i jakby głos potężnych gromów, które mówiły:«Alleluja, bo zakrólował Pan Bóg nasz, Wszechmogący.
Ap 21,22 A świątyni w nim nie dojrzałem: bo jego świątynią jest Pan Bóg wszechmogący [
oraz Baranek].
Ap 22,5 I [odtąd] już nocy nie będzie. A nie potrzeba im światła lampy i światła słońca, bo Pan Bóg będzie świecił nad nimi i będą królować na wieki wieków.
Ap 22,6 I rzekł mi: «Te słowa wiarygodne są i prawdziwe, a Pan, Bóg duchów proroków, wysłał swojego anioła, by sługom swoim ukazać, co musi stać się niebawem.
Implikacje tej prostej analizy tekstu sięgają dość daleko. Po pierwsze, okazuje się, że można dość łatwo mniej więcej odtworzyć przedchrześcijańską wersję tego tekstu przy bardzo niewielkich zmianach w samym tekście. Pozwoliłoby to na ponowne odczytanie księgi jako całości, z jej odniesieniami do “Bestii”, “Fałszywego Proroka” i “Babilonu” w kontekście sprzed 70r. n.e. Badacze najczęściej odnosili podstawowy kontekst księgi do panowania rzymskich cesarzy Nerona i Domicjana, z kilkoma etapami redakcyjnymi w okresie od 68 do 100r. n.e. Ponieważ jednak Ap 11,15 wydaje się być wyraźnym odniesieniem do miasta Jerozolimy, a nie Rzymu, jako “Sodomy i Egiptu”, otwiera się zupełnie inna linia interpretacyjna. Perspektywą autorów tego prymitywnego tekstu Apokalipsy jest radykalne odcięcie się od struktur władzy w zniszczonej przez Rzym Jerozolimie sprzed 70 r. n.e., którą autorzy uważają za agenturę “Bestii”. Co więcej, męczennikami w tym tekście są “dwaj świadkowie”, których zabite ciała pozostawione są na ulicach Jerozolimy, a nie ukrzyżowany Mesjasz Jezus.
Jestem przekonany, że w ten sam sposób w jaki podstawowe teksty apokaliptyczne ze Zwojów Znad Morza Martwego mają za swoje historyczne punkty odniesienia do partii i polityki połowy I wieku przed Chrystusem, pierwotny tekst Apokalipsy najprawdopodobniej został skomponowany na tle lokalnych wydarzeń w Judei w latach 40-tych i 50-tych n.e. i ma niewiele wspólnego z Rzymem i jego cesarzami.
Tekst ten posiada oczywiście ciągłość historyczną, najpierw za panowania Nerona (54-66r. n.e.), ale z pewnością także za panowania Domicjana i zniszczenia Pompejów przez erupcję Wezuwiusza latem 79r. n.e., jak zaznaczono we wstępie do tego postu.
******************************************************
Niektóre materiały są obecnie dostępne on-line, zob. mój artykuł “Ancient Jewish and Early Christian Millennialism,” w: Oxford Handbook of Millennialism, ed., Cathy Wessinger.
Na przełomie tysiącleci – pamiętacie panikę Y2K? – opublikowałem “Why 2K? The Biblical Roots of Millennialism w Bible Review”, który oferuje przegląd apokaliptyki chrześcijańskiej na przestrzeni wieków. Znaduje się tam również “Apocalyptic Schemes and Dreams: How An Ancient Jewish Vision of the Future Came to Dominate the Modern World,” w The End of Days? Millennialism from the Hebrew Bible to the Present, edited by Leonard J. Greenspoon and Ronald A. Simkins (Omaha: Creighton University Press, 2003), s. 49-61. Na temat zwojów znad Morza Martwego i Jezusa jako apokaliptycznej postaci z okresu żydowskiego późnej Drugiej Świątyni, zobacz: “Standing in the Shadow of Schweitzer: What Can We Say about an Apocalyptic Jesus?”. The Review of the Committee for the Scientific Examination of Religion 2:1 (2007): 8-10; mój artykuł “One, Two, or Three Messiahs: Dynastic and Priestly Pedigrees from the Maccabees to Masada”, przegląd “What the Bible Really Says About the Future,” w What the Bible Really Says, pod redakcją Mortona Smitha i Josepha Hoffmanna, i oczywiście moja książka, “The Jesus Dynasty”. Napisałem całą książkę o Waco wraz z Eugene Gallagherem, pierwszy rozdział można przeczytać online tutaj, i zachęcam czytelników do sięgnięcia po tę książkę, szczególnie tych, którzy są zainteresowani interpretacją Księgi Apokalipsy. Pamiętajcie, że to David Koresh twierdził, że jego sławą jest umiejętność otwarcia “siedmiu pieczęci”.
↑2 Mogę również polecić tutaj G. R. Beasley-Murray, “How Christian is the Book of Revelation?”, która jest dostępna on-line.
↑3 Rozpocząłem moją pracę dydaktyczną w Notre Dame w 1979 roku.
Powyższy tekst jest tłumaczeniem postu prof. Jamesa D. Tabora z Uniwersytetu w Charlotte. Został opublikowany za zgodą i wiedzą autora. Link do oryginalnego tekstu znajduje się pod poniższym adresem:
https://jamestabor.com/the-destruction-of-pompeii-and-the-new-testament-book-of-revelation/
