ὁ Θεὸς ἔκτισε τὸν ἄνθρωπον ἐπ᾿ ἀφθαρσίᾳ καὶ εἰκόνα τῆς ἰδίας ἰδιότητος ἐποίησεν αὐτόν· φθόνῳ δέ διαβόλου θάνατος εἰσῆλθεν εἰς τόν κόσμον, πειράζουσι δὲ αὐτὸν οἱ τῆς ἐκείνου μερίδος ὄντες.
Bóg stworzył człowieka dla nieprzekupności i uczynił go obrazem swojej istoty. Lecz przez zawiść diabła śmierć przyszła na świat, a ci, którzy należą do jego stronnictwa, wystawiają człowieka na próbę. (Księga Mądrości 2:23-25, tłumaczenie własne)
Napisana anonimowo w I wieku p.n.e. Księga Mądrości Salomona wydaje się potwierdzać to, co stało się popularnym żydowskim i chrześcijańskim przekonaniem: że to diabeł (tj. szatan), a nie zwykły wąż, skusił Adama i Ewę w ogrodzie. Jeśli taka interpretacja tekstu jest poprawna, Księga Mądrości 2:24 jest naszym najwcześniejszym świadectwem związku szatana z wężem, poprzedzającym Nowy Testament o całe stulecie. Jako że Księga Mądrości była poczytna i lubiana przez najwcześniejszych chrześcijan, odegrałaby ważną rolę w ich rozumieniu szatana.
Dr Jason Zurawski kwestionuje jednak takie odczytanie Księgi Mądrości 2:24 w swoim artykule Separating the Devil from the Diabolos: A Fresh Reading of Wisdom of Solomon 2:24. Zurawski utrzymuje, że diabeł, o ile jest anielskim uosobieniem zła, nie pasuje do światopoglądu prezentowanego przez Księgę Mądrości.
Pisze on:
Dla autora Księgi Mądrości świat został stworzony i jest zarządzany przez boską Mądrość, a każda jednostka jest w stanie odnaleźć Mądrość i żyć zgodnie z jej prawami. W tego typu świecie nie ma miejsca na siły demoniczne, antyboskie. Dlatego też, gdy autor zdecydował się mówić o zawiści diabła, wydaje się, że miał na myśli coś innego niż niezadowolonego anioła.
Przyglądając się historii użycia i znaczenia greckiego terminu διάβολος, zarówno w tekstach żydowskich, jak i nieżydowskich, widzimy, że pomimo późniejszego apokaliptycznego użycia tego terminu na oznaczenie antyboskiego anielskiego przeciwnika, nasz aleksandryjski pisarz w bardziej naturalny sposób użyłby tego terminu jako środka wskazującego na jakiegoś ludzkiego przeciwnika…
cieleśnie śmiertelny, duchowo nieśmiertelny. Tylko jednostka jest w stanie zmienić tę stałą i tylko dla siebie. Nie może istnieć żaden pierwotny diabeł ani współczesny demon, który wprowadziłby tę zmianę wbrew woli ludzkości. (397, 399)
Zurawski rezygnuje więc z identyfikacji διάβολος z Księgi Mądrości 2,24 jako określonej postaci z historii biblijnej. Uważa, że lepiej wyobrazić sobie tego diabła jako odwiecznego “przeciwnika” sprawiedliwych, jako szydercę, który nieustannie wystawia na próbę wierność człowieka sprawiedliwego. Wydaje się, że autor Księgi Mądrości wywnioskował z własnego świadectwa prześladowania sprawiedliwych (wyszczególnionego w 2, 1-22), że śmierć pojawiła się na świecie z powodu zazdrości ludzi pozbawionych skrupułów (2, 23-25). Nie ma tu na myśli żadnego konkretnego złoczyńcy.
Historia pierwotna według Księgi Mądrości
Oprócz propozycji Żurawskiego uważam, że jest jeszcze jeden powód, by wątpić w to, że Księga Mądrości 2:24 nawiązuje do historii upadku Adama. Po pierwsze, Księga Mądrości 10 przedstawia Adama i jego upadek w zbyt optymistycznym świetle, a po drugie, Księga Mądrości gdzie indziej lokalizuje źródło śmierci.
To ona (διαφυλάσσω) ustrzegła Prarodzica świata – pierwsze, samotne stworzenie; wyprowadziła go z jego upadku i dała mu moc panowania nad wszystkim. A gdy od niej odpadł Niegodziwiec w swym gniewie, w bratobójczym szale zgubił sam siebie. Zatopioną z jego winy ziemię Mądrość znowu ocaliła, na lichym drewnie sterując Sprawiedliwym. (Mdr 10:1-4)
Adam, daleki od zrujnowania przez upadek, zostaje “uratowany” od grzechu i zostaje upoważniony do rządzenia wszystkimi rzeczami, tak jak to było w jego pierwotnym zamyśle (por. Rdz 1, 26).
Adam Księgi Mądrości, niezrażony swoim błędem, przeciwstawiony został swojemu synowi Kainowi, “człowiekowi nieprawemu”. Podczas gdy Adam został uwolniony od swego występku i jego konsekwencji, ponieważ znalazł przychylność Mądrości, Kain, niechroniony przez Mądrość, “zginął” z powodu swego grzechu. Podczas gdy Adam dalej cieszył się swoją dominacją nad stworzeniem, na barki Kaina spadła wina za unicestwiający potop.
Śmierć, jak się wydaje w ujęciu Księgi Mądrości, nastąpiła z winy Kaina, a nie Adama. To grzech Kaina, a nie Adama, miał kosmiczne konsekwencje. To Kain był pierwszym prześladowcą sprawiedliwych, pierwszym człowiekiem, który zabił i pierwszym człowiekiem, który umarł.
Tak więc, biorąc pod uwagę obojętność Mądrości na zło nadprzyrodzone, jej łagodne odczytanie Księgi Rodzaju 1-3 oraz brutalną krytykę Kaina, twierdzę, że Księgę Mądrości 2:24 najlepiej odczytywać jako oskarżenie przeciwko Kainowi i wszystkim jemu podobnym, którzy z zazdrości mordują sprawiedliwych. To właśnie przez ich zazdrość śmierć weszła i wchodzi na świat.
Diabelski Kain Klemensa
Czy pierwsi chrześcijanie w ten sposób odczytywali Księgę Mądrości 2:24? Niestety, żaden autor Nowego Testamentu nie wspomina o tym tekście. Najwcześniejszy komentarz (chrześcijański lub inny) znajduje się jednak w pierwszym liście Klemensa, datowanym na 96 r. n.e. Wyjaśniając, dlaczego wierzący są prześladowani, Klemens pisze tak:
Dana wam była wszelka chwała i wzmocnienie… Z tego powodu przyszły [na was] zazdrość i zawiść, spór i rozruchy, prześladowanie i tumult, wojna i niewola. Przez takie rzeczy podburzają się ludzie, podli przeciw zacnym, o złej sławie przeciw wysoko postawionym, głupi przeciw mądrym, młodzi przeciw starszym.
Tak więc sprawiedliwość i pokój stoją z dala od siebie, ponieważ każdy człowiek porzucił bojaźń Pańską… idąc za pożądliwościami swego złego serca, ponieważ poczęli niesprawiedliwą i bezbożną zazdrość, przez którą śmierć weszła na świat.
Tak bowiem napisano: I stało się po pewnych dniach, że Kain przyniósł z owoców ziemi ofiarę Bogu… Gdy byli na równinie, Kain powstał przeciwko Ablowi, bratu swemu, i zabił go.
Widzicie, bracia, że zazdrość i zawiść spowodowały zabójstwo brata. (1 Klemensa 3:4-4:7)
Cytując Księgę Mądrości 2:24, Klemens przekonuje, że zazdrość sprowadza złoczyńcę na jego drogę – szczególnie wtedy, gdy bezbożnie ściga sprawiedliwych. Chwała, którą posiadają i oczekują wierzący, czyni ich naturalnym celem dla takich zazdrosnych i gwałtownych ludzi.
Pośrodku tego wywodu Klemens komentuje szczególny zwrot Księgi Mądrości: “śmierć weszła na świat”. Zamiast odwoływać się do opowieści o Adamie, Ewie i wężu, Klemens odwołuje się do historii Kaina i Abla. Po opowiedzeniu tej historii, Klemens wraca do swojego początkowego twierdzenia zaczerpniętego z Księgi Mądrości 2,24, powtarzając jej sens: “niesprawiedliwa i bezbożna zazdrość, przez którą też śmierć weszła na świat… zazdrość i zawiść spowodowały zabójstwo brata”.
Wydaje się więc, że Klemens postrzegał Kaina jako pierwotnego zazdrosnego “przeciwnika”, tego, o którym mowa w Księdze Mądrości 2,24. Dla niego to Kain, a nie wąż, był tym διάβολος, przez którego przyszła śmierć i przez którego sprawiedliwi zostali zabici.
Z braku dalszych dowodów, wielu chrześcijan I wieku prawdopodobnie interpretowało Księgę Mądrości 2:24 w podobny sposób. Jedynym diabłem, którego znaleźli w tym tekście był Kain.
