Nie było przejścia przez Morze Czerwone, czyli “Pieśń Morza” i najstarszy tekst Biblii

Pod koniec XIX wieku w kairskiej genizie synagogi Ben Ezry odnaleziono manuskrypt Pieśni Morza, według biblistów jednego z najstarszych, niektórzy nawet twierdzą, że najstarszego tekstu biblijnego. I nie chodzi bynajmniej o tenże manuskrypt pochodzący z VI wieku n.e., ale sam tekst, który się na nim znajduje. Jednak może od początku.

Kilka słów wstępu

Duża część chrześcijan traktuje Biblię jako całość, nie mając pojęcia lub świadomie ignorując wyniki badań ponad dwustu lat biblistyki, że poszczególne księgi biblijne powstawały na przestrzeni ponad 1000 lat w diametralnie odmiennych warunkach historycznych. Z kolei ci, którzy uznają fakt, że Biblia to niejednolita książka powstała w jednym okresie czasu mogą nie wiedzieć, że w niektórych przypadkach również same księgi cechują się budową (strukturą) świadczącą o tym, że ich poszczególne części były redagowane w różnych czasach i najprawdopodobniej były dziełem różnych autorów. Najbardziej znanym przykładem jest Księga Izajasza, którą bibliści dzielą trzy części: na Proto-Izajasza (rozdziały 1-39), Deutero-Izajasza (rozdziały 40-55) i Trito-Izajasza (rozdziały 56-66).

W momencie gdy bibliści zaczęli już rozkładać Biblię na części pierwsze, powstało pytanie, które fragmenty tekstu biblijnego (nie mylić tekstu z manuskryptami) można uznać za te najstarsze. W jaki sposób można to ustalić? W biblistyce o datowaniu tekstu biblijnego (dla przypomnienia: nie mylić tekstu z manuskryptami) decyduje kilka kryteriów: (1) typologia języka, (2) typologia prozodii, (3) analiza ortograficzna, (4) typologia rozwoju religii Izraela, historia tradycji i (6) aluzje historyczne ¹Cross, Frank Moore: Canaanite Myth and Hebrew Epic: Essays in the History of the Religion of Israel, 1997, Harvard University Press, s. 121.

Pieśń Morza

Gdyby Wam ktoś zadał pytanie, która część Biblii jest tą najstarszą, to jakiej udzielilibyście odpowiedzi?

Zakładam się, że duża część osób wskazałaby na Księgę Rodzaju oraz na sam opis stworzenia świata i człowieka. Ustalenia biblistów są jednak takie, że trzema najstarszymi fragmentami Biblii są Pieśń Morza (Wj 15,1-18), Pieśń Debory (Sdz 5,2-31) oraz Błogosławieństwo Mojżesza (Pwt 33,27 lub 33,8-11 w zależności od biblisty) ²Friedman, Richard Elliott: The Exodus, 2017, HarperOne, s. 28. Dzisiaj zajmiemy się Pieśnią o Morzu, natomiast pozostałe dwa fragmenty będą tematami kolejnych postów.

Dlaczego pieśń biblijna o przejściu Izraelitów przez Morze Czerwone (czy morze sitowia) miałaby być starsza przykładowo od stworzenia świata opisanego w Księdze Rodzaju? Do tego dojdziemy później, poświęćmy najpierw chwilę uwagi samej Pieśni Morza. Ten fragment Księgi Wyjścia (Wj 15,1-8) nie posiada jednej, powszechnie uznanej, nazwy i stąd bywa określany w różny sposób. Najpopularniejszym wśród biblistów jest Pieśń Morza. Inne to Pieśń zwycięstwa, Pieśń dziękczynienia ³Chrostowski, Waldemar: Pięcioksiąg, czyli Tora Mojżesza. Skrypt dla studentów II roku na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Mikołaja Kopernika … Czytaj dalej, Pieśń dziękczynna ⁴Biblia Tysiąclecia, Pieśń Mojżesza ⁵Biblia Ekumeniczna, Pieśń Miriam ⁶Friedman, Richard Elliott: op.cit., s.28. Z kolei w muzyce liturgicznej pieśń ta znana jest jako Kantyk Mojżesza. Niektórzy badacze rozciągają nazwę Pieśni Miriam (Wj 21b) następującej po Pieśni Morza na obydwie pieśni, używając obu nazw zamiennie.

Pieśń Morza stanowi podziękowanie za pokonanie Egipcjan w falach morskich i składa się z dwóch części: pochwały Boga z opisem zatonięcia Egipcjan oraz zapowiedź wspaniałej przyszłości. Pieśń ta już w starożytnym judaizmie stanowiła część liturgii i do dzisiaj jest integralną częścią codziennej porannej modlitwy szacharit w judaizmie.

Oto jej tłumaczenie z hebrajskiego według Biblii Ekumenicznej:

Pieśń Mojżesza

15.1 Wtedy Mojżesz i Izraelici zaśpiewali taką pieśń dla Pana:

Chcę śpiewać dla Pana, bo zatryumfował,
konia i jeźdźca wrzucił w morze.
^15.2 Pan jest mocą i pieśnią moją,
stał się moim zbawieniem.
On jest Bogiem moim,
będę Go sławił.
On jest Bogiem mego ojca,
będę Go wywyższał.

^15.3 Pan jest wojownikiem,
Pan to Jego Imię.

^15.4 Rydwany faraona i jego wojsko wrzucił w morze.
Jego dowódcy zostali pogrążeni w Morzu Sitowia.

^15.5 Otchłań ich przykryła,
jak kamień pogrążyli się w morskiej toni.

^15.6 Prawica Twoja, Panie,
wsławiła się mocą,
prawica Twoja, Panie,
uciska nieprzyjaciela.

^15.7 Pełnią swej potęgi
niszczysz nieprzyjaciół swoich,
zsyłasz swój gniew,
który pochłania ich jak plewy.

^15.8 Pod tchnieniem Twego gniewu spiętrzyły się wody,
stanęło jak wał to, co płynęło.
Zakrzepły otchłanie pośród morza.

^15.9 Mówił nieprzyjaciel:
Będę ścigał i zdobędę, podzielę łupy i nasycę moją duszę.
Wyciągnę miecz i zniszczy ich moja ręka.

^15.10 Powiałeś swym tchnieniem,
przykryło ich morze,
jak ołów zanurzyli się w potężnych wodach.

^15.11 Któż jest jak Ty,
wśród bogów, Panie?
Któż jest jak Ty,
wspaniały w świętości,
straszliwy w chwale,
czyniący cuda?

^15.12 Wyciągnąłeś prawicę swoją i pochłonęła ich ziemia.

^15.13 W łaskawości swej prowadziłeś ten lud,
który wykupiłeś,
poprowadziłeś w mocy swojej tam,
gdzie mieszka Twoja świętość.

^15.14 Narody usłyszały i zadrżały,
przerażenie ogarnęło mieszkańców Filistei.

^15.15 Wtedy wystraszyli się książęta Edomu,
władcy Moabu zadrżeli,
struchleli wszyscy mieszkańcy Kanaanu.

^15.16 Padł na nich strach i obawa.
Wobec wielkości Twego ramienia,
zamilkli jak głaz.
Aż przejdzie lud Twój, Panie,
aż przejdzie lud,
który wykupiłeś.

^15.17 Wprowadzisz ich i zasadzisz
na górze Twego dziedzictwa,
w miejscu, które uczyniłeś, Panie,
swym mieszkaniem, w świątyni
uczynionej Twoimi rękoma, Panie.

^15.18 Pan będzie królował na zawsze,
na wieki!

(proza ramowa)

^15.19 Kiedy konie faraona
z jego rydwanami i jeźdźcami weszły w morze,
Pan skierował na nich morskie wody,
Izraelici zaś przeszli po suchym lądzie środkiem morza.

^15.20 A Miriam,
prorokini, siostra Aarona, wzięła do ręki bębenek, a za nią wyszły wszystkie kobiety w pląsach i z bębenkami.

^15.21 Wtedy Miriam im zaśpiewała:

Pieśń Miriam

Śpiewajcie Panu, bo zatryumfował,
konia i jego jeźdźca wrzucił w morze!

Najstarszy tekst biblijny?

Datowanie Pieśni Morza waha się od XIII do V wieku p.n.e. ⁷Wong, Gregory, Song of Deborah as Polemic, w: Biblica, tom 88, s. 1 ⁸Barton,John/Muddiman, John: The Oxford Bible Commentary, 2001, Oxford University Press, s. 77, aczkolwiek na ogół jako na najbardziej prawdopodobny okres powstania pieśni wskazuje się na XII wiek p.n.e. ⁹Russell, Brian D.: The Song of the Sea. The Date of Composition and Influence of Exodus 15:1-2, 2007, Peter Lang Inc., International Academic … Czytaj dalej, chociaż cofając datowanie przybycia Filistynów do Palestyny wymienionych w wersecie 14, co do którego nie ma jednomyślności wśród historyków, można by teoretycznie cofnąć datowanie tej pieśni nawet do XIII lub XIV wieku p.n.e ¹⁰Cross, Frank Moore: op.cit., s. 124. Właściwa Pieśń Morza rozpoczyna się od słów „Chcę śpiewać dla PANA” (Wj 15,1b). Jest to ważna kwestia, gdyż w ten sposób w jej tekście ani razu nie pada nazwa Izrael, co nie umknęło uwadze badaczy biblijnych ¹¹Friedman, Richard Elliott: op.cit., s.29. Na tej podstawie wywnioskowano, że tekst pieśni musi być dużo starszy aniżeli sam tekst Księgi Wyjścia, w której to został osadzony. David Noel Freedman zauważył, że grupa, która była obiektem boskiej interwencji i która została uratowana od goniących ją rydwanów opisana jest w tym tekście tylko jako lud Jahwe ¹²Freedman, David Noel: Pottery, Poetry, and Prophecy: Studies in Early Hebrew Poetry, 1980, Eisenbrauns, s.146., co może prowadzić do wniosku, że tekst pochodzi z czasów, kiedy nie używano jeszcze określenia Izrael. Frank Moore Cross w swojej przełomowej książce Canaanite myth and hebraic epic twierdzi, że Pieśń Morza posiada cechy innych tekstów ugaryckich z cyklu Baala ¹³Cross, Frank Moore: op.cit., s. 142:

(1) istnienie obok Jahwe innych bóstw (werset 11)
(2) walkę wojowniczego bóstwa i jego zwycięstwo w wodzie (w cyklu Baala jest to walka Baala z Jamem, bogiem mórz) (https://pl.wikipedia.org/wiki/Jam_(b%C3%B3g))
(3) budowę sanktuarium na górze
(4) motyw wiecznego królestwa ¹⁴Cross, Frank Moore: op.cit., s. 142

Cross wysunął ciekawą teorię, że pieśń ta była częścią Święta Nowego Roku obchodzonego na wiosnę w miastach Shiloh i Gilgal. ¹⁵Cross, Frank Moore: op.cit., s. 139 Gilgal było ostatnim obozowiskiem Izraelitów w drodze do Kanaanu i w nim Jozue dokonał rytualnego obrzezania Izraelitów. Według Biblii w miejscu tym Jozue ustawił 12 kamieni, a nad nimi miała znajdować się świątynia, która ostatni raz została poświadczona przez biskupa Arkulfa żyjącego w VII wieku ¹⁶Negev, Avraham.: Encyklopedia archeologiczna Ziemi Świętej, 2002, Da Capo, s. 176.

Koniec
mitu o przejściu przez Morze Czerwone?

Uważna lektura pieśni pozwoliła badaczom do wysunięcia kilku ważnych wniosków. Przede wszystkim w pieśni tej nie ma mowy o wprowadzenia ludu do Kanaanu, a jedynie na górę Twego dziedzictwa, która według Crossa była jednym ze standardowych elementów oralnej literatury kananejskiej późnej epoki brązu ¹⁷Cross, Frank Moore: op.cit., s. 125. Drugą bardzo ważną hipotezą Crossa i Freedmana był wniosek, że pieśń nie zawiera narracji o podziału morza na dwie części ¹⁸Kugel, James L: How to read the Bible, 2007, Free Press, s. 227, wydanie elektroniczne. Świadczy o tym kilka elementów pieśni. Kluczowym wersetem jest Wj 15,8:

Pod tchnieniem Twego gniewu spiętrzyły się wody, stanęło jak wał to, co płynęło. Zakrzepły otchłanie pośród morza.

Bibliści proponują, by na minutę zapomnieć o znanej nam narracji o podziale morza na dwie części i przeanalizować na spokojnie tenże werset. Okazuje się, że nie ma w nim mowy o podziale Morza Czerwonego na dwie części. Kolejnymi elementami, świadczącymi o braku podziału morza, jest wspomniany wyżej brak opisu przejścia ludu przez Morze Czerwone oraz to, że „jak ołów zanurzyli się w potężnych wodach”, co miałoby implikować, że poszli na dno. Swoją argumentację podpierają tym, że również w Księdze Jozuego znajduje się opis zatopienia Egipcjan bez wzmianki o podziale morza na dwie części ¹⁹Kugel, James L.: op.cit., s. 229:

Następnie was wyprowadziłem, wyprowadziłem waszych przodków z Egiptu i przybyliście nad morze. Egipcjanie zaś ścigali waszych przodków
na rydwanach i koniach aż do Morza Sitowia. Wtedy zawołali do Pana,
a On położył ciemność między wami a Egipcjanami. Następnie
sprowadził na nich morze, które ich zatopiło i widzieliście na
własne oczy, co uczyniłem w Egipcie (Joz, 24,5-7).

Powyższe elementy pozwoliły na sformułowanie hipotezy, że narracja o podziale morza zawarta w rozdziale 14 Księgi Wyjścia jest późniejszym rozwinięciem pierwotnego jądra w postaci Pieśni Morza. ²⁰Kugel, James L.: op.cit. s. 229, przy czym sama pieśń, choć starsza od pozostałego tekstu Księgi Wyjścia, została w samym tekście osadzona w późniejszym czasie. ²¹Kugel, James L.: op. cit., s. 229 Podobnymi przykładami są Pieśń Debory w Księdze Sędziów 5, Pieśń Anny w 1 Księdze Samuela 2, Pieśń Dawida w 2 Księdze Samuela 22 ²²Kugel, James L.: op.cit., s. 229.