Dlaczego Mojżesz NIE może być autorem Pięcioksięgu cz.2

Niniejszy post jest rozwinięciem poprzedniego o tradycji Mojżeszowego autorstwa Pięcioksięgu. Omówię w nim argumenty wykluczające Mojżeszowe autorstwo Pięcioksięgu (Tory).

Na wstępie chciałbym zaznaczyć, że poniższy post nie ma na celu dyskredytowania wiary ani Biblii a jedynie obiektywne ustalenie prawdopodobieństwa Mojżeszowego autorstwa Tory z perspektywy krytyki tekstu i krytyki historycznej. W zasadzie prawie nikt już dzisiaj nie wierzy w to, że autorem Tory mógł być Mojżesz, dlaczego więc piszę post na ten temat? Powodem tym jest tendencja ostatnich lat do kopiowania i cytowania w Polsce prac (tekstów, filmów) amerykańskich ewangelikalnych apologetów przez polskich (ultra)konserwatywnych chrześcijan.

Moim zamiarem nie jest jednak ateistycznie umotywowane biczowanie tych wywodów, ale zwrócenie uwagi na ich, z perspektywy współczesnej biblistyki, często naciągane a nawet kłamliwe argumenty oraz braki z zakresu szeroko pojętej, i przeze mnie cenionej, „uczciwości intelektualnej”. Apologetyka zadowala się na ogół byle jakim wytłumaczeniem, byleby obronić autentyczność biblijnych przekazów. Od uproszczeń często wolne nie są również opracowania racjonalno-ateistyczne (jak np. te, które pojawiają się na portalu racjonalista.pl). Uważamy więc, że przyjęta na naszym blogu perspektywa i metodologia krytyki tekstu i krytyki historycznej jest tą najbardziej obiektywną, gdyż jest (a przynajmniej powinna być) wolna od tej zawieruchy światopoglądowej, w którą jednak często apologeci chcą ją wciągnąć z powodu braku innych merytorycznych argumentów.

Dlaczego niektórzy uważają, że Mojżesz jest autorem Pięcioksięgu?

W 2019 roku swoją premierę miał wykonany z rozmachem film dokumentalny pt. Patterns of Evidence: The Moses Controversy traktujący o tzw. “kontrowersji Mojżeszowej”, czyli o sporze wokół Mojżeszowego autorstwa Pięcioksięgu. Pomijam już fakt, że kontrowersja ta w oczach współczesnych badaczy Biblii już od co najmniej 100 lat żadną kontrowersją nie jest, to jednak sam fakt powstania takiego filmu daje do myślenia. Wciąż pojawiają się ludzie, którzy próbują obalić to, co od dawna udowodnione albo udowodnić to, co od dawna obalone, posługując się pseudonauką, naciąganymi lub przestarzałymi dowodami albo też wątpliwymi autorytetami naukowymi. Autor produkcji Timothy P. Mahoney nie kryje się z tym, że przyczyną, która w głównej mierze pchnęła go do nakręcenia tego filmu jest jego religijne wychowanie w wieku dziecięcym:

W tym otoczeniu rodzica samotnie wychowującego dzieci, moja matka, jako osoba wierząca, czytała nam historie biblijne każdej nocy przed pójściem spać. W ten sposób stworzyła dla mnie podstawę, że te historie są prawdziwe, a ponieważ były prawdziwe, wierzyła, że możemy ufać Bogu, który pomoże nam w trudnych czasach.

[…]

Gdyby exodus nigdy się nie zdarzył, oznaczałoby to dla chrześcijan, że Jezus Chrystus i autorzy Nowego Testamentu również popełnili błąd, ponieważ wszyscy oni zaakceptowali historyczną rzeczywistość Mojżesza i exodusu i zbudowali na nich swoje nauki. ¹ https://thebestschools.org/features/timothy-mahoney-interview/ , tłumaczenie własne

Jednym z bardziej znanych polskich apologetów jest adwentysta Alfred Palla, który kształcił się na adwentystycznej wyższej szkole Andrews University w Berrien Springs (USA). W swoich pracach cytuje czołowych apologetów amerykańskich, w głównej mierze tych z ewangelikalnych uniwersytetów amerykańskich spośród których najbardziej znanymi są Trinity International University w stanie Illinois oraz Houston Baptist University w stanie Texas.

Palla tłumaczy w jednym ze swoich tekstów, dlaczego Mojżeszowe autorstwo Pięcioksiegu jest takie ważne, przytaczając słowa nieżyjącego już ewangelikalnego biblisty Rolanda Kennetha Harrisona:

Założenie, że księgi mojżeszowe spisali różni autorzy setki lat po opisanych w nich wydarzeniach miało poważny wpływ na to, jak ludzie dziś postrzegają Pismo Święte. Historyczna wiarygodność Biblii znacznie zmalała w oczach przeciętnego czytelnika, gdyż wiarę w natchnienie Pięcioksięgu trudno pogodzić z założeniem, że powstawał on setki lat. W rezultacie, wielu teologów i duchownych utraciło wiarę w natchnienie Słowa Bożego. Wellhausen, przed śmiercią w 1918 roku, sam wyznał, że racjonalistyczno-liberalna metodologia, jaką przyjął entuzjastycznie w młodości, zrujnowała jego wiarę w autentyczność i autorytet Starego Testamentu. ²https://www.salon24.pl/u/napoczatku/664840,o-krytyce-piecioksiegu-mojzeszowego-1

W powyższym cytacie widać, że apologetom nie chodzi o dotarcie do obiektywnej prawdy, a udowodnienie na siłę tego, że autorem Tory był Mojżesz i jest jedynie sposobem na obronę werbalnego natchnienia Biblii wymagającego tego, by żaden werset biblijny nie przeczył innemu.

Argumenty apologetów

W celu obrony Mojżeszowego autorstwa Pięcioksięgu apologeci sięgają do szeregu argumentów, które omówię poniżej.

Najważniejszym z nich jest kwestia datowania powstania Pięcioksięgu, ponieważ decyduje ona o tym, czy autorem Pięcioksięgu mógł być Mojżesz czy też nie.

Prof. Gościwit Malinowski podsumował dociekania badaczy w tej kwestii w następujący sposób:

Pogłębianie znajomości historii starożytnego Bliskiego Wschodu sprawiło, że tradycyjny pogląd zakładający, że Tora została stworzona pomiędzy 1446 a 1406 rokiem p.n.e. (jedna z możliwych dat dopasowania chronologii biblijnej do obiektywnej), a pozostałe księgi biblijne pomiędzy 1400 a 400 rokiem p.n.e., był nie do obronienia. ³ Malinowski, Gościwit: Geneza Pięcioksięgu Mojżeszowego, w: “Theologica Wratislaviensa”, t. 6. 2011, s.71

Głównym obiektem ataku apologetów jest tutaj teoria źródeł będąca od XIX wieku najbardziej popularną wśród biblistów teorią objaśniającą powstanie Pięcioksięgu, teorią która przesuwa datę powstania pierwszych tekstów biblijnych z XV na X wiek p.n.e., czyli do czasów króla Salomona, w których miało powstać źródło jahwistyczne J. ⁴ Barton, John/Muddiman, John: The Oxford Bible Commentary, Oxford University Press, 2001, s.13 , wykluczając tym samym możliwość, że autorem Pięcioksięgu mógł być Mojżesz, gdyż jego życie apologeci widzą w XV wieku p.n.e., obliczając to na podstawie samej Biblii:

Dzięki synchronizacji dat panowania władców izraelskich z kronikami asyryjskimi i babilońskimi można datować śmierć Salomona na 931 rok p.n.e. Salomon rozpoczął budowę świątyni 480 lat po wyjściu Izraelitów z Egiptu (1Krl 6:1), z czego wynika, że Mojżesz żył w latach 1526-1406. ⁵ Palla, Alfred: Historyczna wiarygodność Starego Testamentu, Bogulandia, s.92, wydanie elektroniczne

Jest to jednak tylko zabawa numerologiczna na podstawie samej Biblii, gdyż nigdy nie było konsensusu co do tego, kiedy żył Mojżesz:

Zgodnie z Torą Mojżesz miał żyć 120 lat (Pwt 34,7), co wedle Seder Olam Rabbah, kroniki z II wieku n.e., przypadać miało na lata 2368–2487 od stworzenia świata, odpowiadające latom1393–1273 przed naszą erą, czyli ustaloną przez Dionizjusza Małego datą narodzin Chrystusa. Św. Hieronim za Euzebiuszem (380/381) datuje życie Mojżesza na lata 1592–1472 p.n.e., a James Usher (1681–1656), anglikański biskup Armagh, będący dziś uosobieniem nowożytnego literalnego odczytania Biblii — na lata 1571–1451 p.n.e. ⁶ Malinowski, op.cit., s.70-71

Innym powiązanym z tym argumentem apologetów jest to, że nie posiadamy żadnego materialnego dowodu tekstowego na istnienie źródeł J (źródło jahwistyczne), E (źródło elohistyczne), P (źródło kapłańskie) i D (źródło deuteronomistyczne). ⁷ Palla, Alfred: Historyczna wiarygodność Starego Testamentu, Bogulandia, s.92, wydanie elektroniczne, s.129

Trudno jednak wymagać tego, by tak stare manuskrypty się zachowały, skoro najstarszy poświadczony werset Biblii hebrajskiej zawarty na dwóch amuletach pochodzi z VI wieku p.n.e., a następne w kolejności zwoje znad Morza Martwego z Qumran, datuje się zwykle na lata 250 p.n.e. – 40 n.e. W ten sposób również apologeci nie posiadają żadnego materialnego dowodu na pochodzenie Pięcioksięgu z XV wieku p.n.e. Alfred Palla argumentuje w swojej książce Historyczna wiarygodność Starego Testamentu, że dowodem na niespójność teorii źródeł miałoby być występowanie określenia Boga Jahwe we fragmentach przypisywanych źródle elohistycznemu, w którym powinno znajdować się jedynie określenie Boga Elohim. Argument ten jest jednak bardzo słaby, bo zakłada niemieszanie źródeł w czasie redakcji tekstu literackiego, czego w zwykłym procesie produkcji literatury na ogół nie spotkamy. Poza tym źródła J (od Jahwe) i E (od Elohim) nie różnią się jedynie imieniem Boga, ale również wieloma innymi szczegółami, o czym można poczytać w każdym opracowaniu na temat teorii źródeł, a o czym Palla nie wspomina.

Absurdalna jest również argumentacja, że Żydzi, podobnie jak inne narody, używali w tym samym czasie paralelnie dwóch różnych określeń Boga, tj. Jahwe i Elohim. Twierdzenie to zupełnie omija kwestię tego, że określenia te osadzone są w otoczeniu tekstowym wykazującym również inne cechy świadczące o pochodzeniu z innego źródła. I m.in. to doprowadziło badaczy do wypracowania teorii źródeł krytykowanej przez apologetów.

W ostatnich dekadach XX wieku teoria ta stała się i nadal jest obiektem krytyki ze strony wielu biblistów datujących powstanie Pięcioksięgu nie na wcześniejsze czasy, tak jak widzieliby to apologeci, ale na jeszcze późniejszy okres perski po niewoli babilońskiej (po 539 roku). Najnowsze teorie jak np. ta opisana przez Russella Gmirkina w książce Berossus and Genesis, Manetho and Exodus: Hellenistic Histories and the Date of the Pentateuch idą jeszcze dalej, datując powstanie Tory na okres helleński (IV-II wiek p.n.e.). Również model fragmentaryczny (theory of complexess of tradition) zakładający przyrost fragmentarycznych tradycji w latach 850-550 p.n.e. ⁸ Ibidem, s.72 wyklucza Mojżeszowe autorstwo Tory.

Kolejnym powiązanym argumentem apologetów na starsze datowanie Tory oraz związane z tym jej Mojżeszowe autorstwo są językowe oraz kulturowe ślady występujące w Pięcioksięgu, których nie ma w innych księgach Starego Testamentu:

W Torze występuje więcej, imion, nazw i słów zapożyczonych z języka egipskiego niż w pozostałych księgach Pisma Świętego. Imiona w rodzinie Mojżesza są egipskie, na przykład Assir, Chofni, Paszchur, Pinchas, Putiel, Mojżesz i Aaron. Dla tych, którzy zakładają, że Pięcioksiąg powstał w Izraelu i Babilonii jest to niewytłumaczalny fenomen. Natomiast łatwo go wyjaśnić w przypadku Mojżesza, który urodził się i wychował w Egipcie, podobnie jak jego brat Aaron. Mojżesz znał egipskie słowa i potrafił objaśnić ich znaczenie (Wj 2:10; Dz 7:22; Hbr 11:24). Geograficzna perspektywa Pięcioksięgu zdradza świetną znajomość topografii Egiptu przez jego autora. Pisał on do ludzi, którzy znali Egipt, raczej niż Kanaan. ⁹ Ibidem, s.91

Tych twierdzeń nie potwierdza jednak profesor Starego Testamentu Bernd u. Schipper, autor obszernej pracy na temat historii stosunków Egiptu i Izraela oraz ich wpływu na Stary Testament ¹⁰Schipper, Bernd U.: Israel und Ägypten in der Königszeit: Die kulturellen Kontakte von Salomo bis zum Fall Jerusalems, Vandenhoeck & Ruprecht, … Czytaj dalej:

Nawet jeśli Egipt odgrywa centralną rolę w Biblii, egipski wpływ na tekst biblijny nie jest zbyt duży. Biblia wie stosunkowo niewiele na temat Egiptu jako państwa. Wspomina się tylko o czterech faraonach, z których żaden nie rządził w okresie historycznym, w którym biblijna chronologia sytuuje narrację exodusu i historię Józefa. Wszyscy czterej faraonowie są władcami z pierwszej połowy pierwszego tysiąclecia p.n.e., a trzech z nich można datować na siódmy i szósty wiek p.n.e. (Taharka, 2Krl 19,9; Necho II, 2Krl 23,29; i Apries, Jer 44,30). Dwanaście egipskich miast jest wymienionych w Biblii hebrajskiej i tylko jedno w Nowym Testamencie (Aleksandria, Dz 18,24). […] Podsumowując, stopień wpływu Egiptu na tekst biblijny jest niezwykle niski. Stosunkowo niewiele przypadków wpływu egipskiego najprawdopodobniej miało miejsce poprzez dwa sposoby kontaktu kulturowego: kontakt pośredni, który miał miejsce w okresie przejściowym od drugiego do pierwszego tysiąclecia p.n.e., kiedy to Egipt kontrolował Południowy Lewant oraz bezpośredni kontakt, który rozpoczął się pod koniec ósmego/początku siódmego wieku p.n.e. ¹¹ https://www.bibleodyssey.org/en/places/related-articles/egyptian-influences-on-the-biblical-text, tłumaczenie własne

Jak widzimy argumentacja apologety dotycząca wpływów egipskich jest zdecydowanie przesadzona.

Kolejny argument Palli wygląda następująco:

Historyk, próbując datować dawne dzieło, bierze pod uwagę także słowa, których ono nie zawiera. Rewizjonistyczni teolodzy założyli, że Księgi Mojżeszowe powstały między X a III wiekiem p.n.e. W tym okresie wśród Izraelitów był popularny tytuł JHWH Cewaot, czyli „Jahwe Zastępów”. Występuje on aż 67 razy w Księdze Izajasza, powstałej pod koniec VIII wieku p.n.e., 83 razy w Księdze Jeremiasza z VI wieku p.n.e., 51 razy w Księdze Zachariasza z przełomu VI i V wieku p.n.e. Ile razy zwrot JHWH Cewaot występuje w Pięcioksięgu? Ani razu. Takie detale sugerują, że Pięcioksiąg powstał wcześniej. ¹² Palla, Alfred, op.cit., s. 144

Twierdzenie, że imię Boga JHWH Cewaot, czyli „Jahwe Zastępów” nie występujący w Torze, a, zdaniem Palli, jedynie w późniejszych księgach prorockich, jest dowodem na to, że Tora powstała znacznie wcześniej i jej autorem mógł być Mojżesz jest przykładem celowej manipulacji, gdyż w ogóle nie uwzględnia innych ważnych opracowań językoznawców, którzy się zajmowali tym zwrotem. W pracy Franka Moora Crossa Canaanite Myth and Hebrew Epic, która w kręgach biblistów uważana jest za przełomową, autor wyraźnie dowodzi, że wspomniane wyżej określenie Boga jest jednym z najstarszych w ogóle w religii judaizmu i pochodzi z czasów, kiedy Jahwe był jeszcze bóstwem plemiennym. Samo określenie to z kolei jest spokrewnione z epitetami ugaryckiego bóstwa El:

Na podstawie paraleli mitologicznych sebaot tym kontekście prawdopodobnie oznacza “gospodarza nieba”, banu ‘ilima “synów EIa” albo “świętych”. W tym przypadku Jahwe jest opisany jako du yahwi saba’ot, “Ten, który tworzy armie (niebieskie)”, tytuł boskiego wojownika i twórcy. Nie różni się to więc znacznie od epitetów Ela “Ojciec bogów”, “Twórca stworzeń”. Co więcej, takiego epitetu zwykło się używać nie tylko jako formuły tworzenia, ale jako odpowiedniej nazwy boga, który wezwał plemiona do utworzenia wojsk Ligi, która przewodziła Izraelowi w jej historycznych wojnach. W świętej ideologii wojennej Jahwe prowadził kosmiczne siły niebios obok armii Izraela. ¹³ Cross, Frank Moore: Canaanite Myth and Hebrew Epic, Harvard University Press, 1997, s.70

Biorą pod uwagę tą analizę Moora można odwrócić twierdzenie Palli i wysnuć na tej podstawie wniosek, że, wbrew tradycyjnej chronologii ksiąg biblijnych, księgi prorockie, w których występuje to imię Boga, są starsze niż sama Tora, a Mojżesz tym samym na pewno nie jest autorem Pięcioksięgu, nie wspominając już o tym, że samo ugaryckie pochodzenie tego określenie Boga wyraźnie wskazuje na to, że teksty te nie powstały pod boskim natchnieniem, ale w określonym kontekście historycznym, w tym przypadku pod wpływem walk między plemionami na terenach Kanaanu i Ugarytu, plemion, z których każde posiadało swoje opiekuńcze bóstwo, którym w przypadku Izraelitów był Jahwe, jeden z synów Najwyższego (prawdopodobnie Ela – por. w tym celu psalm 82).

Nie będę też szerzej polemizował z używanym przez Pallę określeniem „rewizjonistyczni teolodzy”, gdyż sama apologetyka uprawiana przez tego “badacza”, dążąca do ożywienia dziewiętnastowiecznych sporów między biblistami i związanego z tym słownictwa, sama nosi znamiona rewizjonizmu w stosunku do ustaleń poczynionych przez współczesną biblistykę nie przyjmującą żadnych wstępnych założeń religijnych.

Palla wspomina również o tym, że w Księdze Wyjścia poświęcono wyjątkowo dużo uwagi Namiotowi Spotkania, gdyż w tamtych czasach nie istniała jeszcze Świątynia Salomona, a Jerozolima z nazwy nie została wymieniona ani razu w Pięcioksięgu Mojżeszowym, co również ma stanowić dowód na archaiczność (i Mojżeszowe autorstwo) Tory. Argumentacja ta rozbawiła mnie, bo, zakładając z perspektywy literaturoznawczej, że autorzy Pięcioksięgu chcieli osiągnąć taki efekt, by księgi Tory wyglądały na autentyczne i pochodzące z zamierzchłych czasów, to nie mogli oni umieszczać w narracji elementów, które zaistniały dopiero kilkaset lat później.

Kolejny argument Palli jest natury archeologicznej:

W jednym z grobowców odkrytych w pobliżu Doliny Hinnoma w Jerozolimie archeolog G. Barkay natrafił na niezwykły zwój ze srebra z błogosławieństwem Aarona (Lb. 6:24-26). Odkrycie to poddaje w wątpliwość zasadność tezy dokumentarnej, której zwolennicy wcześniej uznali ten fragment Pięcioksięgu za źródło „P” i datowali dopiero na okres po niewoli babilońskiej (V w. p.n.e.), podczas gdy srebrny zwój z tym tekstem pochodzi z VII w. p.n.e.! Stanowi ono materialny dowód, że ten tekst Pięcioksięgu był dobrze znany i akceptowany jako Pismo Święte na długo przed niewolą babilońską. ¹⁴ https://www.salon24.pl/u/napoczatku/665980,o-krytyce-piecioksiegu-mojzeszowego-2

Czy ktoś kwestionuje to, że źródło P nie mogło zawierać starszych elementów? Nie, ale o tym już Palla nie wspomina. Argument ten nie obala zatem scenariusza, że źródło P mogło powstać po niewoli babilońskiej, gdyż właśnie na tym polega proces powstawania znanej nam współcześnie Biblii, czyli wielokrotnych prac redakcyjnych nad tekstem wchłaniających poprzednie edycje i przekazane przez starsze pokolenia tradycje.

Kolejnym argumentem Palli na Mojżeszowe autorstwo Tory są tzw. toledoty, zwrot występujący 11 razy w Księdze Rodzaju oznaczający początek genealogii rodzinnej, tłumaczony na polski „Oto dzieje”. W XX wieku brytyjski oficer Percy J. Wiseman i jego syn, archeolog Donald J. Wiseman wysunęli hipotezę, że Mojżesz zebrał spisane wcześniej na tabliczkach genealogie patriarchów i je zredagował. ¹⁵ Palla, Alfred: op.cit., s.88 Argument ten w szokujący sposób ignoruje fakt, że, zgodnie z założeniem teorii źródeł, autorzy Tory mogli podczas niewoli babilońskiej poznać schemat takich genealogii. Poza tym autorzy tej hipotezy nie mogli wziąć pod uwagę późniejszych wyników badań nad tym zwrotem, a Palla zwyczajnie ich nie uwzględnił, gdyż doprowadziłby do zniweczenia wcześniej założonego celu apologetycznego.

Co jednak piszą poważni badacze na ten temat? Otóż pierwotne znaczenie, które mogło wskazywać na babiloński rodowód, tj. genealogia, czy pokolenia zmieniło swoje znaczenie i zaczęło obejmować również znaczenie kronika, a w późniejszych czasach również reprodukcja, produkt a nawet historyczne konsekwencje ¹⁶Schwartz, Sarah: Narrative Toledot Formulae in Genesis: The Case of Heaven and Eart, Noah, And Isaac, w: “Journal of Hebrew Scriptures”, … Czytaj dalej

Kolejna sprawa to to, że z dziesięciu toledot w Księdze Rodzaju aż pięć zaczyna się nie od “To są toledot” tylko “I to są toledot”. Znajduje się tam litera „waw” oznaczająca “i”, czyli przejście, implikująca, że genealogie w Księdze Rodzaju nie zostały przepisane z oddzielnych tabliczek tylko powstały organicznie w tekście, jako kontynuacja poprzednich narracji. ¹⁷ Derouchie, Jason S: The blessing-commission, the promised offspring, and the TOLEDOT structure of Genesis, w: “JETSZ” 56/2, 2013, s.219 W innym miejscu Palla pisze:

Ciekawe jest to, że w dokumentach administracyjnych królestwa Izraela i Judy występują egipskie znaki hieratyczne, których przestano używać w Egipcie od X wieku p.n.e., podczas gdy nie występują one w okolicznych państwach. Fakt, że występowały w Izraelu i Judzie wskazuje na silny egipski wpływ na izraelskich skrybów. Czy przyczynił się do tego Mojżesz, który jako wychowanek córki faraona musiał znać pismo hieratyczne?

Po pierwsze Palla nie podaje żadnych informacji o jaki rodzaj znaków hieratycznych chodzi, gdyż wyróżnia się ich kilka rodzajów, a po drugie nie wspomina o fakcie, że znaki hieratyczne pochodzenia egipskiego były stosowane w Izraelu przynajmniej do czasów upadku Jerozolimy na początku VI wieku p.n.e., czyli ogólnie do czasów wprowadzenia demotyki. Po tym okresie jeszcze przez długi okres na terenie Izraela stosowano również znaki hieratyczne pochodzenia fenickiego i aramejskiego ¹⁸ Wimmer, Stefan Jakob: Egyptian Hieratic Writing in the Levant in the 1st Millennium B.C., w: “Agbadiyat”, 2006, s.25 , a sam system znaków hieratycznych przetrwał aż do I wieku p.n.e.

Inną sekcją argumentów stosowanych przez apologetów mających na celu udowodnienie Mojżeszowe autorstwo Tory jest sama Biblia, na podstawie której przytaczane są wersety świadczące o tym, że:

• Mojżesz posiadał umiejętności pisarskie potrzebne do napisania Tory
• Mojżesz spisywał to, co Bóg mu polecił
• Że w innych księga Starego i Nowego Testamentu poświadczono w wielu miejscach to, że autorem Pięcioksięgu jest Mojżesz
• Jozue pomagał Mojżeszowi w spisaniu Pięcioksięgu

Z perspektywy współczesnej biblistyki argumenty apologetów opierające się na samej narracji biblijnej są bezużyteczne, gdyż od prawie 200 lat nie zakłada ona przynajmniej werbalnego natchnienia jej autorów, a po drugie nie traktuje Biblii jako zapisu czysto historycznego, ale jako zbioru ksiąg literatury teologicznej, zbioru świadectw wiary z różnych okresów historycznych, do którego wpłynęły elementy historyczne pełniące jednak na ogół głównie funkcje teologiczne. Udowadnianie Mojżeszowego autorstwa na podstawie samej Biblii staje się tym samym kwestią wiary a nie empirycznych dowodów naukowych.

Dlaczego Mojżesz nie mógł być autorem Pięcioksięgu

Zostawmy w tym miejscu apologetów i skoncentrujmy się na argumentach współczesnej biblistyki świadczących o tym, że Mojżesz nie mógł być autorem Pięcioksięgu.

1. Nie wiadomo, czy Mojżesz w ogóle istniał.

Niestety nie mamy żadnych materialnych dowodów archeologicznych na istnienie Mojżesza oraz samego wyjścia z Egiptu. Jedynym źródłem takiego twierdzenia jest Biblia. Wiele postaci w Biblii prawdopodobnie nigdy nie istniało, spełniając w tekście biblijnym jedynie funkcje narracyjne lub teologiczne. Znany historyk dziejów Izraela Hershel Shanks pisze:

Zatem w swojej powierzchniowej warstwie biblijna historia o patriarchach odzwierciedla polityczny i religijny punkt widzenia judzkiej monarchii i kapłanów. To dlatego obietnica poczyniona Abramowi w Rdz 12,2 głosi, że jego potomkowie będą nie tylko licznym ludem, ale wielkim „narodem”. W takiej perspektywie mężczyźni i kobiety, którzy występują w Rdz 12-50, są mniej dostępni jako postacie historyczne, a bardziej jako typologiczne prefiguracje późniejszych Izraelitów oraz ich sąsiadów. W wielu przypadkach są to eponimy, to znaczy osoby, od których imion zostały wyprowadzone nazwy późniejszych grup. Tak więc Jakub jest również zwany Izraelem (nazwa narodu w czasach późniejszych), zaś jego dwunastu synów to eponimiczni przodkowie dwunastu plemion Izraela. ¹⁹ Shanks, Hershel: Starożytny Izrael, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, 2007,s.28-29

Powstaje pytanie, dlaczego w przypadku Mojżesza miałoby być inaczej?

Również samo wyjście z Egiptu stwarza problemy:

W Księdze Liczb  (20,14-21 i 21,21-35) mówi się, że Mojżesz miał kontakty z królami Edomu, Moabu i Ammonu. Prace archeologiczne wykazały, że królestwa te przed XIII w. przed Chr. po prostu nie istniały. ²⁰ Ibidem, s.83

Jest też dużo więcej dowodów na to, że wyjście Izraelitów z Egiptu prawdopodobnie nigdy nie miało miejsca, ale napiszę o tym w oddzielnym poście.

2. Teoria źródeł oraz późne datowanie Pięcioksięgu

Głównym powodem zakwestionowania Mojżeszowego autorstwa jest teoria źródeł, o której już wspominałem wyżej. Nie będę się jednak w tym miejscu rozpisywał na ten bardzo szeroki temat. Wystarczy, że wspomnę, że teoria źródeł traktuje Torę jako pracę wielu autorów, która narastała przez stulecia już po śmierci Mojżesza (najwcześniej od X wieku) i wyróżnia cztery źródła: J – Jahwistyczne (850-800 r. p.n.e.), E- Elohistyczne (do 750 r. p.n.e.), D Deuteronomistyczne (reformy Jozjasza do 621 r. p.n.e.) oraz P – Kapłańskie (do 458 r. p.n.e.). ²¹ Malinowski: op.cit., s.72  Sama teoria jest bardzo dobrze uzasadniona i już samo datowanie, nie wspominając o innych kwestiach, wyklucza całkowicie Mojżeszowe autorstwo Tory. Wszystkie inne konkurencyjne współczesne teorie dotyczące powstania Pięcioksięgu przesuwają powstanie Pięcioksięgu na jeszcze późniejsze czasy, tym bardziej wykluczając Mojżeszowe autorstwo Tory.

3. Pięcioksiąg zawiera informacje, których Mojżesz nie mógł znać albo takie, które nie mogły zaistnieć w jego czasach (XV wiek p.n.e.)

Po wersecie Rdz 36,31 następuje lista królów Edomu. Problem polega na tym, że, jak już wyżej w cytacie Hershel Shanks wspomniał, królestwo Edomu nie istniało do XII wieku p.n.e., dlatego Mojżesz nie mógł o tym wiedzieć. Jedynym sposobem na wytłumaczenie tej rozbieżności apologeci widzą w tym, że posiadał taką wiedzę od Boga, a sama Biblia zapowiadała, że królowie będą wywodzili się z ich rodu:

Błogosławiąc jej, dam ci i z niej syna, i będę jej nadal błogosławił, tak że stanie się ona matką ludów i królowie będą jej potomkami». Rdz 17,16

Z naukowego punktu widzenia argument ten jest nieracjonalny, gdyż zakłada wiarę w takie ponadnaturalne wydarzenia i nie jest brany pod uwagę przez poważnych biblistów, w większości oddzielających naukę od wiary.

Kolejnym, tym razem archeologicznym, elementem wykluczającym Mojżeszowe autorstwo Tory jest występowanie w Pięcioksięgu wielbłądów, które przez uznanych archeologów zostało wykluczone w czasach Mojżesza:

W opowieściach o patriarchach roi się od wielbłądów, na ogół stad wielbłądów, ale w opowieści o sprzedaży Józefa do niewoli przez jego braci (Rdz 37,25) wielbłądy są również opisywane jako zwierzęta używane w handlu karawanowym. Dzięki badaniom archeologicznym wiadomo, że wielbłądy nie zostały oswojone przed końcem drugiego tysiąclecia i nie były powszechnie wykorzystywane jako zwierzęta stadne na starożytnym Bliskim Wschodzie aż do dalekiego okresu po 1000 r. p.n.e. Jeszcze ciekawszy szczegół – karawana wielbłądów w historii Józefa niosław “żywicę, balsam i mirrę” – odsłania oczywistą znajomość głównych produktów lukratywnego handlu arabskiego, który rozwijał się pod nadzorem Imperium Asyryjskiego w VIII-VII w. p.n.e. ²²Finkelstein, Israel/Silberman, Neil.A: Keine Posaunen vor Jericho. Die archäologische Wahrheit über die Bibel, C.H.Beck, 2002, s.27, wydanie … Czytaj dalej

Odpowiedzią niektórych apologetów na ten argument jest to, że ciężar dowodu leży na sceptykach, wykluczających udomowienie wielbłądów w czasach Mojżesza ²³ http://apologeticspress.org/apcontent.aspx?category=13&article=36 , co nie wymaga dalszego komentarza w tej sprawie. Były wprawdzie miejsca na świecie, gdzie wielbłądy udomowiono znacznie wcześniej, jednak archeolodzy są zgodni, że w regionie Izraela na pewno nie wcześniej niż w X wieku p.n.e. ²⁴ https://www.focus.pl/artykul/archeolodzy-wskazuja-blad-w-biblii , ²⁵ https://www.haaretz.com/.premium-hump-stump-solved-1.5312613

W Księdze Rodzaju Izaak spotkał się z filistyńskim królem Abimelekiem w Gerarze:

Gdy w kraju nastał głód, drugi z kolei po tym, który był za czasów Abrahama, Izaak powędrował do Abimeleka, króla filistyńskiego, do Geraru. Rdz 26,1

Problem z tym wersetem jest taki, że Filistyni założyli swoje osady na wybrzeżu kananejskim dopiero po 1200 roku p.n.e. ²⁶ Finkelstein, Israel/Silberman, Neil.A: op.cit, s.28 Odpowiedzią apologetów na ten zarzut jest argument, że osiedlenie się głównej fali Filistynów po 1200 p.n.e. nie wyklucza możliwości, że wcześniej nie istniały już pojedyncze osiedla filistyńskie na wybrzeżu Kanaanu i również w tym przypadku przerzucają ciężar dowodu na twierdzących inaczej ²⁷ http://apologeticspress.org/apcontent.aspx?category=13&article=36 , co z perspektywy archeologii (nie mylić z pseudoarcheologią) jest absurdem. Dla niektórych osób są to może detale, jednak szanowani na całym świecie archeolodzy biblijni Finkelstein i Silberman podsumowują tę bitwę o detale historyczne w ten sposób:

Czy te niespójne detale są jedynie późniejszymi uzupełnieniami starszych tradycji, czy też wskazują na to, że zarówno detale, jak i tekst powstały później? Dla wielu uczonych – zwłaszcza tych, którzy podtrzymywali ideę “historycznych” ojców patriarchów – były to szczegóły drugorzędne. Ale już w latach 70. Thomas Thompson zwrócił uwagę, że patriarchalne opowieści różnią się od mitycznych opowieści ludowych właśnie z powodu specyficznych odniesień do miast, ludów sąsiednich i znanych miejsc. Odniesienia te mają decydujące znaczenie, jeśli chcemy poznać datę i treść tekstu. Innymi słowy, “anachronizmy” są o wiele ważniejsze dla datowania i rozumienia znaczenia oraz w kontekście historycznym opowieści o patriarchach niż poszukiwanie starożytnych Beduinów lub matematyczne obliczenia wieku patriarchów i ich drzew genealogicznych. W ten sposób połączenie wielbłądów, towarów arabskich, Filistynów i Geraru, a także innych miejsc i narodów wymienionych w opowiadaniach patriarchalnych w Księdze Rodzaju, ma ogromne znaczenie. Wszystkie dowody wskazują na fakt, że teksty zostały napisane wiele setek lat po tym, jak zgodnie z Biblią żyli patriarchowie. Te i inne anachronizmy sugerują, że w VIII i VII wieku p.n.e. pisanie tekstów patriarchalnych odbywało się w sposób intensywny. ²⁸ Finkelstein, Israel/Silberman, Neil.A: op.cit, s.28

4. Sprzeczności biblijne wykluczające autorstwo Mojżesza

Już w poprzednim poście dotyczącym Mojżeszowego autorstwa Biblii wskazałem, że zarówno Żydzi jak i chrześcijanie wielokrotnie na przestrzeni ostatnich dwóch tysięcy lat głowili się nad wersetami, które z punktu widzenia literalnej interpretacji Pięcioksięgu Mojżeszowego wykluczały Mojżeszowe autorstwo Pięcioksięgu. Najbardziej chyba znanym przykładem jest to, że Mojżesz nie mógł sam opisać swojej śmierci:

Tam, w krainie Moabu, według postanowienia Pana, umarł Mojżesz, sługa Pański.I pochowano go w dolinie krainy Moabu naprzeciw Bet-Peor, a nikt nie zna jego grobu aż po dziś dzień. Pwt 34.5-6

Zwykle tłumaczono to tym, że Pięcioksiąg musiał zostać ukończony przez Jozuego, który opisał zarówno śmierć jak i pogrzeb Mojżesza. Czy z perspektywy krytyki biblijnej wytłumaczenie to jest prawdopodobne? Oczywiście, że nie.

Kolejnym poważnym argumentem przeciwko Mojżeszowemu autorstwu Pięcioksięgu jest to, że w wielu miejscach Mojżesz opisywany jest w trzeciej a nie pierwszej osobie. Pewien biblista naliczył aż 282 takich miejsc ²⁹ https://drmsh.com/law-moses-read-moses-wrote/ . Tradycyjny pogląd żydowski jest taki, że narratorem Pięcioksięgu jest sam Bóg, a wyjątkami są przemowy Mojżesza w Księdze Powtórzonego Prawa. W jaki sposób tłumaczą to apologeci lub ewangelikalni chrześcijanie? Niektórzy uważają, że to, co zostało kiedyś spisane przez Mojżesza, zostało przeredagowane z jakiegoś powodu przez kogoś innego, prawdopodobnie po ostatnim proroku Malachiaszu ³⁰ Sailhamer, John H: The Meaning of the Pentateuch: Revelation, Composition and Interpretation, IVP Academic, 2009, s.24 . Z perspektywy współczesnej biblistyki wytłumaczenie to jest mało prawdopodobne.

Księga Powtórzonego Prawa rozpoczyna się od następującego opisu:

Tymi słowami przemawiał Mojżesz do całego Izraela za Jordanem na pustyni, w Arabie naprzeciw Suf, między Paran, Tofel, Laban, Chaserot i Di-Zahab.  Jedenaście dni drogi jest przez góry Seir z Horebu do Kadesz-Barnea.W czterdziestym roku, jedenastym miesiącu, pierwszym dniu miesiąca powiedział Mojżesz Izraelitom wszystko, co mu Pan dla nich zlecił.Po pokonaniu Sichona, króla Amorytów, mieszkającego w Cheszbonie, i Oga, króla Baszanu, mieszkającego w Asztarot w Edrei,za Jordanem, w kraju Moabu, począł Mojżesz wpajać to prawo, mówiąc […] Pwt 1,1-5

Narrator przemawia tutaj z zachodniej strony Jordanu, czyli strony, po której Mojżesz nigdy nie był, gdyż Bóg mu zabronił wejść do Ziemi Obiecanej (czyli na zachodnią stronę Jordanu):

Rzekł Pan do niego: «Oto kraj, który poprzysiągłem Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi tymi słowami: Dam go twemu potomstwu. Dałem ci go zobaczyć własnymi oczami, lecz tam nie wejdziesz». Pwt 34,4

Tym samym Mojżesz nie mógł być autorem tych słów. Już w poprzednim poście pisałem, że Żydzi tłumaczyli to w ten sposób, że Mojżesz otrzymawszy od Boga tajemną wiedzę, wiedział, że Izraelici znajdą się po drugiej stronie Jordanu i przez to pisał z ich perspektywy. Jednak po raz kolejny takie wytłumaczenie zakłada wiarę w boskie natchnienie Mojżesza i dla współczesnej krytyki biblijnej jest bezużyteczne.

W Księdze Rodzaju jest mowa o Kananejczykach:

Abram przeszedł przez ten kraj aż do pewnej miejscowości koło Sychem, do dębu More. – A w kraju tym mieszkali wówczas Kananejczycy. Rdz 12,6

Werset ten implikuje, że później tych Kananejczyków w Ziemi Obiecanej nie było.  Jest to ewidentna sprzeczność, gdyż w momencie wkroczenia Jozuego do Ziemi Obiecanej Kananejczycy na pewno się tam znajdowali, autorem tych słów musiał zatem być ktoś piszący w innych czasach i na pewno nie był nim Mojżesz.

Innym ustępem, w przypadku którego już setki lat temu uważano, że prawdopodobnie nie pochodzi od samego Mojżesza, jest pochwała Mojżesza:

Nie powstał więcej w Izraelu prorok podobny do Mojżesza, który by poznał Pana twarzą w twarz,  ani [równy] we wszystkich znakach i cudach, które polecił mu Pan czynić w ziemi egipskiej wobec faraona, wszystkich sług jego i całego jego kraju;  ani równy mocą ręki i całą wielką grozą, jaką wywołał Mojżesz na oczach całego Izraela. Pwt 34,10-12

Nie trzeba wielkiej wyobraźni, by uznać, że prawdopodobieństwo, że autorem tych słów był Mojżesz, jest praktycznie zerowe.

5. Datowanie powstania Tory na okres po niewoli babilońskiej i odniesienia do przyszłej historii Izraela

Niektórzy bibliści widzą w kilku miejscach Pięcioksięgu Mojżeszowego odniesienia do późniejszej historii Izraela, co automatycznie wyklucza Mojżeszowe autorstwo tych 5 ksiąg. Przykładem może być złoty cielec z Księgi Wyjścia 32:

Po panowaniu Salomona, północne królestwo Izraela oddzieliło się od południowego królestwa Judy. Północny król Jeroboam założył ośrodki kultu w Betel i Dan, ustanawiając złote cielce jako obiekty kultu i ogłaszając: “Oto wasi bogowie, Izrael, którzy wychowali was z Egiptu” (1 Krl 12:28). Gdyby historia izraelskiego buntu w postaci kultu złotego cielca była częścią Tory przed Jeroboamem, to trudno uwierzyć, że Jeroboam wybrałby ten sam symbol i nie do pomyślenia jest, aby Księga Królewska nie potępiała go wyraźnie za podążanie za tym złym przykładem. W konsekwencji historycy postrzegają historię Tory jako polemikę przeciwko Jeroboamowi, przeniesioną z powrotem do mitycznej przeszłości Izraela. Tradycyjne wyjaśnienie potwierdza, że przyjęcie przez Jeroboama złotego cielęcia pokazuje jedynie, jak bardzo był buntowniczy i pokrętny; Księga Królewska nie musiałaby odnosić się do incydentu z Księgi Wyjścia, ponieważ byłoby to ewidentne i oczywiste. ³¹ https://www.myjewishlearning.com/article/different-perspectives-on-the-authorship-of-the-torah/

Oprócz tego niektóre detale sugerują powstanie Tory w czasach po niewoli babilońskiej. Przykładowo Łukasz Niesiołowski-Spanò przywołuje list jerozolimskiej administracji do kolonii izraelskiej na Elefantynie z 419 r. p.n.e. sugerujący, że tradycja święta paschy w tym czasie nie była zbyt szeroko rozpowszechniona i prawdopodobnie w tym okresie doszło do jakiejś reformy religijnej w Izraelu, która spowodowała sztywne ustalenie daty święta, którą w innych (wcześniejszych) listach z Elefantyny obliczano, co z kolei pozwala na wysunięcie wniosku, że albo w tym czasie Tora jeszcze nie istniała, albo też jej historia nie była zbyt długa. ³² Niesiołowski-Spanò, Łukasz: Passover, the Jewish cultic calendar and the Torah, w: “Palamedes” 2, s.41-44 . W innej pracy (The Broken Structure of the Moses Story: Or, Moses and the Jerusalem Temple) Niesiołowski-Spano wskazuje na werset z 1 Księgi Samuela:

Gdy Jakub przybył do Egiptu, <a Egipcjanie ich uciemiężyli>, przodkowie wasi wołali do Pana. Pan posłał Mojżesza i Aarona, którzy wyprowadzili ich z Egiptu i osiedlili ich na tym miejscu. 1 Sam 12,8

Wynika z niego, że Mojżesz wszedł do Ziemi Obiecanej a nawet pomagał w osiedleniu się Izraelitów, co zostało wykluczone przez Torę ³³Niesiołowski-Spanò, Łukasz: The Broken Structure of the Moses Story: Or,  Moses and the Jerusalem Temple, w: Scandinavian Journal of the Old … Czytaj dalej. Księgi Samuela datuje się na lata 630-545 p.n.e. ³⁴Jones, Gwilym H: 1 and 2 Samuel, w: John Barton and John Muddiman (ed.), “The Oxford Bible Commentary”, 2001, Oxford University … Czytaj dalej ³⁵Knight, Douglas A: Chapter 4 Deuteronomy and the Deuteronomists, w: James Luther Mays, David L. Petersen, Kent Harold Richards (red.), “Old … Czytaj dalej, co sugeruje, że Tora na pewno powstała później. Inną teorię przedstawił Russell Gmirkin w swojej pracy Berossus and Genesis, Manetho and Exodus, w której dowodzi, że Księga Rodzaju powstała jako komentarz i odpowiedź na Babyloniakę Berossosa, a Księga Wyjścia jako komentarz i odpowiedź na Egyptiakę Manethona. Obie księgi powstały gdzieś na przełomie IV-III wieku p.n.e., a tym samym Księga Rodzaju i Księga Wyjście, jakie znamy dziś, muszą pochodzić z początku III wieku p.n.e. ³⁶ Gmirkin, Russell E.: Berossus and Genesis, Manetho and Exodus. Hellenistic Histories and the Date of the Pentateuch, T & T Clark, 2006

Różnica między sugerowanymi przez apologetów czasami Mojżesza (XV wiek p.n.e.) a V wiekiem p.n.e. to 1000 lat! Datowanie powstania Tory na XV wiek p.n.e. to zatem czyste science-fiction.

6. W domniemanych czasach życia Mojżesza (według apologetów XV wiek p.n.e. a według historyków XIII wiek p.n.e.)) nie było jeszcze alfabetu/pisma hebrajskiego

Hebrajski wariant języka fenickiego tzw. paleohebrajski językoznawcy datują na rok 800 p.n.e., przy czym pierwsze archeologicznie poświadczone znaki alfabetyczne będące prekursorem tego paleohebrajskiego datuje się na XI-X wiek p.n.e., czyli długo po czasach Mojżesza ³⁷ https://www.biblicalarchaeology.org/daily/biblical-artifacts/inscriptions/precursor-to-the-paleo-hebrew-script-discovered-in-jerusalem . Odpowiedzią apologetów na to jest argument, że na terenie Półwyspu Synajskiego w Serabit al-Chadim w pobliżu domniemanego exodusu Izraelitów z Egiptu odkryto znaki języka protosemickiego, które sami odkrywcy datowali na XV wiek p.n.e. Podobne znaki znaleziono również w pobliskiej Wadi Nasib oraz w pobliżu starożytnych Teb (datowanych przez samych odkrywców na XVIII wiek p.n.e.). Nie wspominając już o nikłej wartości takiego odautorskiego datowania niepotwierdzonego przez innych poważnych archeologów, to cała ta argumentacja wiążąca te znaki z Mojżeszowym autorstwem Tory leży w sferze domysłów i z prawdziwą nauką nie ma nic wspólnego. Przy tym wszystkim należy również wziąć pod uwagę to, że nawet w przypadku istnienia takiego bardzo wczesnego prasemickiego języka datowanego na czasy Mojżesza wytłumaczenie to i tak nie jest wystarczające z jednego prostego względu, jako że apologeci przyjmują, że Tora jest wynikiem werbalnego natchnienia zakładającego, że każde jedno słowo pochodzi od Boga, natomiast w Torze mamy do czynienia z biblijnym hebrajskim datowanym na dużo późniejszy okres historyczny. Pierwotna protosemicka wersja musiałaby zatem zostać w jakiś sposób przeredagowana lub przetłumaczona na biblijny hebrajski, co bez utraty tego „werbalnego natchnienia” wydaje się niemożliwe do spełnienia.

7. Kontekst historyczny powstania poglądu o Mojżeszowym autorstwie Tory

W żadnym miejscu Tora nie mówi o boskim pochodzeniu lub Mojżeszowym autorstwie wszystkich pięciu ksiąg. Przyczyna przypisania Mojżeszowi autorstwa Pięcioksięgu musiała mieć więc jakąś przyczynę albo jakiś cel. Ciekawą teorię na ten temat przedstawił dr Yishai Kiel z Uniwersytetu Hebrajskiego. Zakłada ona, że w biblijnych tekstach powstałych po niewoli babilońskiej (głównie Księgach Ezdrasza, Nehemiasza i Kronik) termin „Tora” zyskał szersze znaczenie niż przykładowo w źródle kapłańskim (P), gdzie odnosi się głównie do rytuałów lub w źródle deuteronomistycznym (D), gdzie oznacza zbiór pisemnych praw. Tutaj zwrot תורת משה („Tora Mojżesza”) oznacza już to, co do dzisiaj nazywamy Torą lub Pięcioksięgiem. W tym kontekście Mojżesz nie jest już jedynie pośrednikiem pojedynczego kodeksu prawa, ale również osobowym autorytetem sankcjonującym połączenie 5 ksiąg w jeden zbiór. Pośrednikiem w konsolidacji Pięcioksięgu pod sztandarem Mojżesza staje się Ezdrasz:

Ten to Ezdrasz wyszedł z Babilonu; a był on uczonym, biegłym w Prawie Mojżeszowym, które nadał Pan, Bóg izraelski. A ponieważ ręka Pana, Boga jego, nad nim czuwała, spełnił mu król wszelkie jego życzenia. Ezd 7,6

Według Yiashaia Kiela podobną koncepcję, tyle że o wiele starszą, jest podobna transfiguracja w zaratusztrianizmie, gdzie Ahura Mazda, główne bóstwo, przekazał ludziom prawa, które zostały objawione Zaratusztrze. Co ciekawe w Księdze Ezdrasza król perski Atakserkses I (465-424 p.n.e.) używa perskiego słowa „prawo” (dāta) jako synonimu Tory przy wyznaczeniu Ezdrasza na lidera. Termin דת\דתא w innych miejscach Biblii został użyty w znaczeniu „prawa”, natomiast w Ezdr 7,26 został użyty w odniesieniu do Tory, co, według Kiela, jest nawiązaniem do takiego podobnego użycia w Aweście, zbiorze świętych tekstów zaratusztrianizmu, gdzie

„dāta” zostało użyte do wyznaczenia prawa objawionego przez Boga pod autorytetem Zaratusztra. W Aweście mamy więc zwrot „Prawo Zaratusztry” a w Ezdraszu „Prawo Mojżesza. Pamiętać jednak należy, że Awesta powstała na przełomie II i I tysiąclecia p.n.e. i to właśnie ona wpłynęła na koncepcję Mojżeszowego autorstwa Tory. Kiel podsumowuje to w następujący sposób: Związane z tym koncepcje “Tory YHWH za pośrednictwem Mojżesza” oraz “dāta i daēnā Ahura Mazdā za pośrednictwem Zaratusztry” pozwoliły każdej kulturze zbudować bezprecedensową, kompleksową jedność pism poprzez splot sekretów poznanych dzięki boskiemu objawieniu, tworząc w ten sposób żydowską Torę i zaratusztriańską Awestę. Elementem nadawania autorytetu tym pracom była ich wsteczna projekcja z na autorytatywne i autorskie postacie Mojżesza i Zaratusztry. Wydaje się, że miało to miejsce w obu kulturach w mniej więcej tym samym czasie, a mianowicie w okresie Achemenidów. ³⁸ https://www.thetorah.com/article/how-the-concept-of-mosaic-authorship-developed, tłumaczenie własne