W niniejszym poście przybliżam tło powstania biblijnego opowiadania o potopie, wskazując w szczególności na jego powiązania z dużo starszą literaturą starożytnego Bliskiego Wschodu, w której ten popularny topos ma wiele swoich wariantów.
Omówienie zagadnienia nie ma oczywiście charakteru całościowej syntezy powstałych do tej pory opracowań i analiz szczegółowych na ten temat, lecz przedstawia zaledwie ogólne wnioski, co do których panuje szeroka zgoda w środowisku naukowym.
Opowiadanie o potopie opisane w Rdz 6-9 jest częścią prehistorii biblijnej zawartej w rozdziałach 1-11,9 księgi Rodzaju, przy czym użycie słowa “prehistoria” oznacza coś, co było przed historią lub poza historią 1 Marcin Majewski, Prehistoria biblijna, s. 1. . To z kolei sugeruje, że opowiadanie nie ma ściśle znaczenia historycznego, lecz jego charakter jest mądrościowo – dydaktyczny, stanowi efekt namysłu nad ludzką egzystencją i jej związku z Bogiem. Autor biblijny tworzy wyobrażenie zdarzeń przy użyciu symboli i obrazów, (…) przy czym korzysta z literatury bliskowschodniej, zapożyczając z niej pewne obrazy i toposy literackie 2 tamże. .
Taki pogląd ugruntował się dobrze we współczesnej biblistyce, a źródeł konsensusu należy upatrywać w krytycznej analizie porównawczej różnych – znacznie starszych niż biblijna – wersji potopu, zapisanych na kamiennych tabliczkach, odkrytych w XIX w. w rejonie Bliskiego Wschodu.
Polski biblista dr Marcin Majewski w swojej najnowszej książce pt. “Pięcioksiąg odczytany na nowo”, pisze: Jedną z tez mojej pracy jest postulowanie silniejszego, niż się na ogół przyjmuje, związku pisma P z literaturą mezopotamską. 3 Marcin Majewski, Pięcioksiąg odczytany na nowo, Kraków 2018, s. 159. “Mimesis” to zasada twórczego naśladownictwa. Naśladowana może być natura, dzieła mistrzów czy wzorce kulturowe. W piśmie kapłańskim dotyczy ona głównie wizji świata oraz koncepcji religijnych i kulturowych Mezopotamii, a zupełnie szczególną formę przybiera w przypadku podania o potopie 4 tamże, s. 332. .
Istniała wprawdzie pokusa, by doszukiwać się przyczyn występowania tych opowieści, w jakiejś ogólnoświatowej powodzi – to tłumaczyłoby liczne, starożytne reprezentacje tego popularnego motywu w różnych kulturach. Jednakże zaawansowane badania gatunku, specyfiki i przesłania tych opowiadań każą widzieć w nich opowiadania z kategorii mitu, który za podstawę może mieć świadomość ustawicznego zagrożenia przez wrogie elementy (zwłaszcza żywioł wody) lub wspólne doświadczenia ludzi żyjących w pobliżu wody (np. któraś z wielkich powodzi w Mezopotamii spowodowana zalewem Tygrysu bądź Eufratu) 5 Marcin Majewski, Prehistoria biblijna, s. 46.
Pozabiblijne opisy globalnej powodzi
Najczęściej wymienianym podaniem, w którym biblijny potop ma swój odpowiednik, jest Epos o Gilgameszu. Jest to uzasadnione, bowiem spośród wielu literackich motywów potopu, ma on największe podobieństwo z biblijnym opisem (nawet co do detali).
Zainteresowanych tematyką odsyłam do szczegółowej analizy dostępnej pod:
https://oi.uchicago.edu/sites/oi.uchicago.edu/files/uploads/shared/docs/misc_gilgamesh.pdf
Epos o Gilgameszu ma oczywiście swoje różne warianty, a do naszych czasów przetrwało pięć niezależnych sumeryjskich poematów, spisanych w większości na tabliczkach z pierwszej połowy II tys. p.n.e., ale będących najprawdopodobniej kopiami starszych utworów, pochodzących z końca III tys. p.n.e. Najbardziej znany wariant (czyli tak zwana wersja standardowa, przeredagowana i skompilowana ok. XIII wieku p.n.e.) pochodzi z XI tabliczki babilońskiego Eposu o Gilgameszu, gdzie bohater uratowany z potopu nosi imię Utnapisztim. Potop zostaje sprowadzony przez boga Enlila, natomiast Utnapisztima ostrzega przed zagładą bóg Ea. Utnapisztim buduje statek, na który zabiera rodzinę, oraz rośliny i zwierzęta wszystkich gatunków. Po opadnięciu wód, statek osiada na górze Nisir, a nasz bohater wypuszcza kolejne ptaki, by znalazły suchy ląd. Po wszystkim, Utnapisztim składa ofiary bogom, którzy żałują, że dopuścili się zniszczenia.
Wersja standardowa Eposu pochodzi najprawdopodobniej z I tysiąclecia p.n.e. (tak datuje się tabliczki z zapisem), ale cała ta historia powstała przynajmniej 200-300 lat wcześniej.
Inną “historią” globalnej powodzi jest wersja babilońskiego kapłana Berossosa żyjącego na przełomie IV i III w. p.n.e. w Babilonie. Jej bohater Kisutros, zostaje ostrzeżony przed potopem przez boga Kronosa. Gromadzi on swoją rodzinę, przyjaciół i zwierzęta na statku, który sam zbudował. Powtarza się epizod z wypuszczeniem ptaków i złożeniem ofiary po ustaniu potopu.
Akadyjski epos o Atra-hasisie, znany z wersji starobabilońskiej, pochodzi z XVIII-XVII w. p.n.e., czyli okresu, kiedy jeszcze nie może być mowy o państwie Hebrajczyków. Mamy tu opowieść o nadmiernie rozmnażającej się ludzkości, o potopie, oraz o uratowaniu z tej katastrofy Atra-hasisa, jego rodziny i zwierząt. Na końcu następuje złożenie ofiary bogom, a ci wspaniałomyślnie pozwalają na dalsze trwanie cywilizacji ludzkiej, ograniczając jednak jej liczebność przez śmiertelność noworodków oraz bezpłodność.
Na koniec należy wspomnieć o sumeryjskiej wersji mitu. Zachowała się ona jedynie we fragmentach, jednak wiadomo, że na zgromadzeniu bogów podjęto decyzję o wygubieniu ludzkości przez zesłanie potopu. Przychylny ludziom bóg Enki udał się do miasta Szuruppak, aby ostrzec oddanego mu bogobojnego władcę i kapłana Ziusudrę o zbliżającym się kataklizmie.
Czyli znów mamy innych
bogów i inne imię ocalonego z potopu, ale motyw jest ten sam: bogowie zsyłają
zagładę, a na koniec ocalony bohater składa swojemu bogu dziękczynną ofiarę
zabijając zwierzęta.
Sumeryjska wersja opowiadania o potopie jest najstarszą znaną nam wersją tego mitu. Pochodzi
najprawdopodobniej z końca okresu starobabilońskiego, czyli jest to XVII – XVI
wiek p.n.e. – na długo zanim
ukształtowała się biblijna opowieść o potopie i żydowska państwowość.
Bohater opowieści (ocalony z potopu):
Wersja sumeryjska – Ziusudra
Akadyjska wersja z „Eposu o Atra-hasisie” – Atra-hasis
Wersja babilońska standardowa – Utnapisztim
Wersja babilońska kapłana Berossosa – Kisutros
Wersja biblijna (hebrajska) – Noe
Nie da się zaprzeczyć, że mityczna opowieść o potopie, to pewien wspólny topos obecny w dużo starszej literaturze i kulturze innych ludów starożytnego Bliskiego Wschodu. Biblia zaczęła powstawać co najmniej kilkaset lat później.
Wiele motywów, opowieści obecnych w biblii, ma swoją genezę w innych, starszych kulturach. W wyniku naturalnej wymiany kulturowej, pewne ciekawe wątki są przejmowane, modyfikowane, otrzymują nowe wersje. Są one tym bardziej żywotne im mają większą siłę oddziaływania na ludzką wyobraźnię, im są bardziej przydatne w przekazaniu jakiejś lokalnej tradycji, spajającej daną społeczność.
Autor biblijny często
jest zainspirowany popularnymi toposami literackimi, czyli stereotypami
wyobrażeniowymi, mitycznymi, i tworzy własne ich wersje; przenosi na grunt
swojej religii i swojego języka. Nie inaczej jest z motywem potopu, który
został przejęty przez pisarza biblijnego, wykorzystany i zaadaptowany do
napisania tej opowieści w kontekście własnej religii – w tym przypadku w
kontekście religii żydowskiej. Przedstawiono w tej historii swojego boga i
swojego mitycznego bohatera.
