Kim jest Diabeł w Biblii cz.3 Wcielenia szatana w apokaliptycznej literaturze międzytestamentalnej

W pierwszej części mojego cyklu na temat diabła w Biblii analizowałem szatana w Starym Testamencie (Biblii hebrajskiej), natomiast w niniejszym chciałbym się skoncentrować na wcieleniach szatana w literaturze apokaliptycznej, głównie apokryfach żydowskich okresu międzytestamentalnego.

Na początku kilka słów o literaturze apokaliptycznej. Zamiast wyważać otwartych drzwi przytoczę krótki wstęp do literatury apokaliptycznej zmarłego już, wybitnego polskiego biblisty księdza Ryszarda Rubinkiewicza, wydawcy i tłumacza apokryfów żydowskich, bo wydaje mi się, że w bardzo skompresowanej formie oddaje on to, co w literaturze apokaliptycznej najważniejsze:

Apokaliptyka, jako forma wypowiedzi związanej z określoną tematyką dotyczącą czasów ostatecznych, zwycięstwa dobra nad złem, kwitła między 200 r. przed Chr. a 135 po Chr., tzn. pomiędzy prześladowaniami Żydów za Seleucydów a stłumieniem powstania Bar Kochby. Epoka, w której rozwinęła się apokaliptyka, nacechowana była prześladowaniami religijnymi i uciskiem Izraela ze strony obcych mocarstw.
Literatura apokaliptyczna zrodzona w tym okresie broniła dziedzictwa tradycji religijnej Izraela. Charakteryzuje ją gorliwość o sprawy Boże, o Prawo i przymierze zawarte przez Boga z narodem. Autorzy apokalips obiecywali rychłe uwolnienie z ucisku oraz niezależność polityczną Izraela. Natchnienie czerpali z pism prorockich i w pewnym sensie ich dzieła można określić jako przedłużenie profetyzmu. Trzeba jednak podkreślić, że profetyzm i apokaliptyka to nie jedno i to samo.
Tym, co odróżnia proroków od autorów apokalips, jest najpierw ich wizja historii. Apokaliptycy byli pierwszymi filozofami lub – lepiej – pierwszymi teologami historii pragnącymi dać swoim czytelnikom głębszą refleksję nad wydarzeniami historycznymi.
Druga różnica między prorokami a apokaliptykami polega na odmiennej koncepcji eschatonu. Według proroków eschaton realizuje się poprzez dzieła opatrzności Bożej działającej w świecie, podczas gdy według apokaliptyków realizacja czasów eschatologicznych następuje przez bezpośrednią interwencję Bożą. Jest ona nadzwyczajna, definitywna i polega na całkowitej przemianie obecnego świata.
Apokaliptyka przedstawia wizję całościową historii świata. Prorocy zajmują się sprawą jednego lub drugiego narodu, tymczasem autorzy apokalips dokonują refleksji nad całym wszechświatem, który stoi na progu całkowitej przemiany. W większości wypadków właśnie z tej racji apokaliptycy opisują zarówno świat widzialny, jak i niewidzialny. Opisane wizje lub sny stanowią zabieg literacki, który służy do ukazania w sposób najbardziej przekonywający, że cały świat, niebo i ziemia, uczestniczy w sądzie ostatecznym, który jest już blisko. ¹ Rubinkiewicz, Ryszard: Wprowadzenie do apokryfów Starego Testamentu, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1987, s.80

Gdzie w tym wszystkim jest szatan? Na czym polega jego funkcja w tym wszystkim? W literaturze tej szatan przyjmował różne wcielenia w zależności od okresu, nurtu judaizmu i był obecny przede wszystkim w sektach żydowskich, których wierzenia eschatologiczne były dużo bardziej zbliżone do chrześcijaństwa niż eschatologia ortodoksyjnego (biblijnego) judaizmu. Stąd też wzięło się to, że w tym okresie nie było jednej postaci szatana, a wiele różnych jego wyobrażeń. Poniżej chciałbym przedstawić te najpopularniejsze wówczas wcielenia szatana.

Azazel i Semyazza

Azazel to jeden z upadłych aniołów w apokryficznej Księdze Henocha, który w Biblii pojawia się jeden jedyny raz w Księdze Kapłańskiej, w miejscu, które stało się podstawą do obchodzenia żydowskiego święta przebłagalnego Jom Kippur:

Potem Aaron przyprowadzi cielca na ofiarę przebłagalną za siebie samego i dokona przebłagania za siebie i za swój dom. Weźmie dwa kozły i postawi je przed Panem, przed wejściem do Namiotu Spotkania. Następnie Aaron rzuci losy o dwa kozły, jeden los dla Pana, drugi dla Azazela. Potem Aaron przyprowadzi kozła, wylosowanego dla Pana, i złoży go na ofiarę przebłagalną. Kozła wylosowanego dla Azazela postawi żywego przed Panem, aby dokonać na nim przebłagania, a potem wypędzić go dla Azazela na pustynię. Kpł 16,6-10

Moja osobista teoria jest taka, że autorzy Pięcioksięgu musieli znać Księgę Strażników wchodzącą w skład 1 Księgi Henocha. Niektórzy badacze datują ją na (IV-III wiek p.n.e.) (przypis) i zgodnie z tezą Russella Gmirkina umieszczającą ostateczną redakcję Tory w czasach helleńskich (przypis) jest to możliwe, że pierwsza część Księgi Henocha powstała jeszcze przed aleksandryjską kompilacją Tory według tezy Gmirkina, tym bardziej, że w micie o upadłych aniołach z Księgi Rodzaju widać ewidentny wpływ 1 Księgi Henocha. W każdym bądź razie istniał jakiś materiał henochiański znany autorom Pięcioksięgu. Bibliści wyróżniają zatem dwie ścieżki, z których chrześcijanie wywiedli późniejszego diabła:

1. Z omawianego tutaj materiału henochiańskiego o upadku aniołów
2. Z opowieści o wężu w Księdze Rodzaju zakładającej istnienie szatana już od samego stworzenia świata

Tą drugą narracją zajmę się w jednym z kolejnych postów.

1 Księga Henocha opisuje zejście upadłych aniołów na ziemię w celu spółkowania z ludzkimi kobietami (por. Księgę Rodzaju 6,1-4), w wyniku czego rodzą się giganci tzw. nephilim, którzy okazują się potworami żrącymi wszystko co napotkają, łącznie z ludźmi. Bóg w celu ukarania upadłych aniołów wysyła dobrych aniołów i wywiązuje się kosmiczna bitwa, która kończy się tym, że Bóg przepowiada, że po 70 generacjach demony zostaną pokonane i skazane na wieczne męki. Jednym z celów 1 Księgi Henocha jest wytłumaczenie przyczyny zła w świecie, a tą przyczyną jest zła istota. Badacze widzą tutaj powiązania Księgi Strażników (rozdziały 1-36 Księgi Henocha) z mitami bitewnymi Mezopotamii, Egiptu, Kanaanu, Persji i Grecji ² Wray, T.J./Mobley, Gregory: The Birth of Satan. Tracing the Devil’s Biblical Roots, Palgrave Macmillan, 2005, s.100 Bardzo ważną kwestią jest to, że 1 Księga Henocha nie została spisana jednorazowo jako całość, ale składa się z kilku części (jak już wyżej wspomniałem Księga Strażników stanowi jej pierwszą część), które powstawały między latami 200 a 60 p.n.e. i ³ Ibidem, s.99 i podlegały wielu redakcjom.

W pierwszej części 1 Księgi Henocha tzw. Księdze Strażników przywódcą upadłych aniołów jest Semyazza, jednak później w narracji zaczyna dominować Azazel. Najbardziej zaskakujące jest to, że w końcówce pojawia się ni stąd ni zowąd szatan, niejako zastępując Azazela. Badacze twierdzą, że ostatnie rozdziały powstały w czasach, kiedy określenie szatan stało się TYM określeniem dla nadprzyrodzonej istoty będącej przyczyną wszelkiego zła na świecie. Co więcej, niektórzy uważają, że pierwotny materiał henochiański nie zawierał Azazela a jedynie Semyazza, co dodatkowo wzmacnia argumentację, że to wcielenie zła w postaci szatana nieustannie ewoluowało i przyjmowało nowe postacie. ⁴ Hanson, Paul D.: Rebellion in Heaven, Azazel, and Euhemeristic Heroes in 1 Enoch 6-11, w: Journal of Biblical Literature, tom 96, nr 2, 1977, s. 220

Podobny układ można zaobserwować w Księdze Jubileuszów, w której szatan również pojawia się dopiero w końcówce, zastępując Mastemę.

Najważniejszym elementem w całej Księdze Henocha jest to, że praprzyczyna zła zostaje przypisana nie Bogu tak jak w Starym Testamencie a Azazelowi:

Zobacz więc, co uczynił Azazel, jak nauczył wszelkiej niegodziwości na ziemi i odsłonił odwieczne tajemnice przechowywane w niebie. 1 Hen 9,6

Cała ziemia została zrujnowana nauką dzieł Azazela i jemu przypisz cały grzech! 1 Hen 10,8

 

W samej Księdze Henocha widać rozwój charakteru istoty będącej ucieleśnieniem zła w linii Semyazza > Azazel > Szatan.
Skoncentrujemy się jednak na Azazelu, gdyż to jemu przypada główna funkcja “szatańska” w tej księdze.

Henoch opisuje Azazela jako odpowiedzialnego za nauczenie ludzi posługiwania się bronią męską (z metalu) i żeńską (kosmetyki):

Azazel nauczył ludzi wyrabiać miecze, sztylety, tarcze i napierśniki. Pokazał im metale i sposób ich obróbki: bransolety i ozdoby, sztukę malowania oczu i upiększania powiek, bardzo cenne i wyszukane kamienie i wszelki (rodzaj) kolorowych barwników. I świat uległ zmianie. Nastała wielka niegodziwość i wielki nierząd. Pobłądzili, a wszystkie ich drogi stały się zepsute. (1 Hen 8,1-2)

Po dostrzeżeniu tych wszystkich niegodziwości w wykonaniu archaniołów pozostali aniołowie donieśli o tym Bogu, który podjął decyzję o uwięzieniu Azazela:

Wówczas Najwyższy, Wielki i Święty odezwał się. Posłał Arsialaiura do syna Lamecha, mówiąc mu: „Powiedz mu w moim imieniu: ‘Ukryj się!’ Wyjaw mu nadchodzący koniec, albowiem cała ziemia zostanie zniszczona. Na całej ziemi potop i to, co na niej się znajduje, ulegnie zniszczeniu. […] Następnie Pan powiedział do Rafała: „Zwiąż Azazela za ręce i nogi i wrzuć go do ciemności. Otwórz pustynię, która jest w Dudael, i wrzuć go tam. I rzuć na niego chropowate i ostre kamienie i przykryj go ciemnością. Niech przebywa tam na zawsze! Przykryj jego oblicze, żeby nie mógł widzieć światła i żeby w wielki dzień sądu mógł być wrzucony do ognia. 1 Hen 10,1-2;4-6

Również w przypadku 1 Księgi Henocha bardzo ważna warstwę interpretacyjną stanowi jest kontekst historyczny, księga ta bowiem zawiera bardzo mocną krytykę stanu kapłańskiego okresu Drugiej Świątyni. Elaine Pagel dokonała polityczno-socjologicznej analizy kontekstu powstania różnych części 1 Księgi Henocha, którą przetłumaczyłem z angielskiego, bo wydaje mi się bardzo pomocna w odczytaniu tego, kogo Semyazza, Azazel lub szatan mogli tutaj reprezentować:

W 160 r. p.n.e., po zwycięstwie Machabeuszy, grupa, która uważała się za umiarkowaną, odzyskała kontrolę nad kapłaństwem świątynnym i tymczasowo odsunęła partię machabejską. Przypominając to wydarzenie, jeden z Machabeuszów dodaje do kolekcji zwanej Pierwszą Księgą Enocha kolejną wersję historii aniołów-strażników, wersję wymierzoną przeciwko tym, którzy uzurpowali sobie kontrolę nad Świątynią. Autor ten mówi, że obserwatorzy, spadający jak gwiazdy z nieba, sami zrodzili obcych wrogów Izraela, przedstawionych jako krwawych drapieżników – lwów, lampartów, wilków i węży zamierzających zniszczyć Izrael, przedstawionego tu jako stado owiec. Ale, kontynuuje, naród wybrany przez Boga jest podzielony; niektórzy są “ślepymi owcami”, a inni mają otwarte oczy. Kiedy nadejdzie dzień sądu, Bóg ostrzega, że zniszczy zabłąkanych Żydów, te “ślepe owce”, wraz z tradycyjnymi wrogami Izraela. Co więcej, Bóg w końcu zbierze się w swoim wiecznym domu nie tylko izraelskich sprawiedliwych, ale także sprawiedliwych z narodów (chociaż pozostaną oni na zawsze drugorzędni w stosunku do Izraela).

Trzeci anonimowy pisarz, którego praca jest zawarta w Pierwszej Księdze Enocha, jest tak zajęty wewnętrznym podziałem, że praktycznie ignoruje obcych wrogów Izraela. Autor ten przewiduje za pomocą Henocha powstanie “przewrotnego pokolenia”, ostrzegając, że “wszystkie jego czyny będą apostolskie” (1 Hen 93,9). Odrzucając wielu swoich współczesnych, autor ten, jak wskazuje George Nickelsburg, podobnie jak kilku biblijnych proroków, mówi za biednych i potępia bogatych i potężnych, przewidując ich zniszczenie”. Podkreśla nawet, że niewolnictwo, wraz z innymi nierównościami społecznymi i ekonomicznymi, nie jest wyświęcone przez Boga, jak twierdzą inni, ale “powstało z ucisku” ( 1 Hen 98,61) – czyli grzechu ludzkiego.
Opowieść o Strażnikach, a następnie, w niektórych z jej licznych przeróbek, sugerowała zmianę tradycyjnych linii oddzielających Żydów od pogan. Najpóźniejsza część Pierwszej Księgi Enocha, “Symilitudy”, napisana w czasach Jezusa, po prostu porównuje tych, którzy są sprawiedliwi i stojącymi po stronie aniołów, z tymi, zarówno Żydami, jak i poganami, uwiedzionymi przez szatanów. Takie relacje otworzyłyby chrześcijanom drogę do porzucenia tożsamości etnicznej i do ponownego zdefiniowania wspólnoty ludzkiej zamiast tego pod względem moralnej jakości, czyli przynależności do wybranej wspólnoty każdej osoby. ⁵ Pagels, Elaine: The origin of Satan, Vintage Books, 1996, s.52-53, tłumaczenie własne

Z kolei David Suter dowodzi swojej pracy „Upadłe anioły, upadli kapłani“, że motyw połączenia się upadłych aniołów z ziemskimi kobietami jest krytyką nieczystości małżeńskiej kapłanów. ⁶https://www.academia.edu/15917711/Fallen_Angel_Fallen_Priest_The_Problem_of_Family_Purity_in_1_Enoch_6-16, s. 116 I wcale nie chodzi tutaj o zdrady małżeńskie, ale o to, że w kręgach kapłańskich istniał krąg (rodziny kapłańskie i najbardziej znaczące rodziny świeckie), z których „rekrutowano” żony dla kapłanów, nie wspominając o tym, że żonami kapłanów zostawały również siostrzenice, co zostało potępione w Dokumencie Damasceńskim Esseńczyków. ⁷ Ibidem, s.120

Niektórzy badacze ujmują tą społeczno-polityczną krytykę Księgi Henocha w dużo szerszym kontekście procesów hellenizacyjnych oddziałujących na żydowskie społeczeństwo III wieku p.n.e., a w szczególności kastę kapłańską, która nie dość, że dopuszcza się takich nadużyć przy aranżowaniu małżeństw, to jeszcze się niezmiernie w tym czasie wzbogaciła przez swoje koneksje z rodzinami arystokratycznymi. ⁸ Tcherikover, Victor: Hellenistic civilization and the Jews, The Jewish Publication Society, 1959, s.124-125

Nietrudno się domyślić, jaki wpływ taka interpretacja może mieć na prawdziwą, literacką funkcję osoby Azazela czy szatana. Zachodzi nawet podejrzenie, że tak jak w przypadku szatana z Księgi Zachariasza, o którym pisałem w poprzednim poście Azazel czy szatan mogli być literackim odpowiednikiem jakiegoś lidera (tutaj wysoko postawionego kapłana).

Azazel pojawia się jeszcze w „Apokalipsie Abrahama” powstałej pod koniec I wieku lub na początku II wieku n.e., czyli około 300 lat po zredagowaniu Księgi Strażników z 1 Księgi Henocha, gdzie zlatując do Abrahama przymierzającego się do złożenia ofiary Bogu nawiązuje do znanej powszechnie historii o Abrahamie i Izaaku z Księgi Rodzaju:

Kiedy zaś do tego mięsa zaczęło zlatywać się ptactwo drapieżne, Abram je odpędził. Rdz 15,11

Przemówił do mnie ptak nieczysty i powiedział: Co tu po tobie, Abrahamie, na świętych wyżynach. Tu nie ma pożywienia ni picia, nie ma tu ludzkiego pokarmu. Oni cię tu wszyscy ogniem pożrą i spalą cię. I stało się, gdy zobaczyłem mówiącego ptaka, rzekłem do anioła: Co to jest, panie mój? Rzecze: To jest Niegodziwość! To jest Azazel! Rzesze mu: (Niech Bóg) cię skarci, Azazelu! Albowiem chwała Abrahama jest w niebie, a twoja chwała jest na ziemi. Ponieważ tutaj wybrałeś i polubiłeś siedlisko twego zepsucia, dlatego Przedwieczny i Mocny Władca dał ci mieszkanie na ziemi. Z twego powodu wszelki zły duch jest kłamcą z twego powodu gniew i nieszczęścia na niecne pokolenia ludzi. (Apokalipsa Abrahama 13,4–9)

Andrei A. Orlov twierdzi, że Azazel z „Apokalipsy Abrahama” nie przypomina już antagonistów eschatologicznych ze zwojów qumrańskich, ale właśnie tutaj stał się adwersariuszem per excellence. ⁹ Orlov, Andrei A.: Dark Mirrors. Azazel and Satanael in Early Jewish demonology, State University of New York, 2011, s.16 I wcale nie przypomina już tego Azazela z Księgi Henocha:

W ten sposób pierwsze wersety rozdziału 13, które wprowadzają Azazela, przedstawiają go jako postać z bardzo szczególnym autorytetem. Jego śmiałe zejście po ofiarę bohatera wiary nie wydaje się przypadkowe; autorzy słowiańskiej apokalipsy mogą chcieć zasygnalizować czytelnikom, że Azazel jest nie tylko porzuconym, zdemotywowanym stworzeniem, ale raczej obiektem kultu, czci i ofiarnego oddania, który prawdopodobnie posiada wzniosły status i miejsce, które negatywnie naśladuje i imituje autorytet i pozycję bóstwa. […] Bliższa analiza tekstu ujawnia jednak, że porównania między Bogiem a Azazelem mają znacznie szersze konsekwencje konceptualne, które wydają się wykraczać poza poziom czysto metaforyczny, ponieważ wizerunki obu postaci odsłaniają uderzające podobieństwa teofaniczne. Ważną cechą w tym względzie jest specyficzny wyobrażenie epifanii obu postaci rozgrywających się w szczególnych warunkach ich ognistych krain ¹⁰ Ibidem, s.17, tłumaczenie własne .

Po raz kolejny widzimy, jak z upływem czasu (Księga Henocha III wiek p.n.e. > Apokalipsa Abrahama II wiek n.e.) szatan (tutaj w postaci Azazela) nabywa pewności siebie, a jego autorytet i samodzielność wobec Boga wzrastają.

Należałoby  w tym miejscu również wspomnieć, że Azazela często wiąże się z Prometeuszem. Pierwszy mit pochodzący od Hezjoda prawdopodobnie nie wpłynął na postać Azazela jak ten z tragedii „Prometeusz w okowach” Ajschylosa. U Ajschylosa oprócz tego, że Prometeusz wykradł ogień od bogów, to nauczył ludzi obróbki drewna, konstrukcji budynków, liczenia, pisania, udomowienia zwierząt, medycyny, interpretacji snów, w szczególności wydobywania miedzi, żelaza, srebra i złota, co było ewidentnym nawiązaniem do ognia. Prometeusz Ajschylosa jest buntownikiem (przeciwko Zeusowi) bardzo podobnym do Azazela. Oprócz bycia rebeliantem i nauczenia ludzi obróbki metalu, w obu tradycjach jest mowa o karze na pustkowiu. Obie wspominają o otwarciu ziemi i o uwięzieniu bohatera aż do późniejszej kary.

Z kolei Semyazza z innymi aniołami przejmują prometeuszowskie nauczanie ludzi magii, medycyny i astronomii. Kolejną paralelą jest to, że Prometeusz zostaje przywiązany do klifu, a Azazel zostaje umieszczony na łożu z ostrych kamieni. ¹¹ Nickelsburg, Georg. W.E.: Apocalyptic and Myth in 1 Enoch 6-11, s.399-400

Mastema

Kolejnym wcieleniem szatana jest Mastema, który pojawia się po raz pierwszy w Księdze Jubileuszów spisanej między 160 a 140 p.n.e. ¹²Wintermute, O.S.: Jubilees, w: The Old Testament Pseudepigrapha 2, Doubleday, 1985, s. 44 Autora Księgi Jubileuszów zajmowały wewnątrzżydowskie konflikty między różnymi grupami Żydów związane z asymilacją kultury hellenistycznej ¹³ Wray, T.J./Mobley, Gregory: op.cit, s.102 , a ich przyczyną jest działalność złej istoty zwanej Mastema (nienawiść), Belial (bez światła), a pod koniec tekstu szatana ¹⁴Forsyth, Neil: The Old Enemy: Satan and the Combat Myth, Princeton University Press, 1987, s.182 Księgę Jubileuszów często nazywa się małą Księgę Rodzaju, gdyż jej autor definiuje na nowo historię Izraela ze swojej własnej teologicznej perspektywy ¹⁵ Wray, T.J./Mobley, Gregory: op.cit, s.103 Mastema pełni w niej m.in. funkcję wybielającą Boga, swoją obecnością tłumaczy miejsca biblijne, w których Bóg ukazuje się bezlitosny dla człowieka. Przykładem może być ustęp, w którym Mastema przekonuje Boga do tego, by ten zażądał od Abrahama ofiary w postaci jego syna Izaaka:

Było to w siódmym tygodniu, w pierwszym roku, pierwszym miesiącu tamtego jubileuszu, (dokładnie) dwunastego dnia miesiąca, gdy zostało powiedziane w niebie o Abrahamie, iż był on wiernym we wszystkim, co było mu nakazane, i że kochał Pana będąc Mu wiernym w każdej przeciwności. Wtedy przybył książę Mastema i powiedział w obecności Boga: „Oto Abraham kocha Izaaka, swego syna. Cieszy się nim bardziej niż czymkolwiek innym. Powiedz mu, by złożył go jako ofiarę na ołtarzu. Wtedy przekonasz się, czy to zrobi. I będziesz wiedział, czy jest Ci wierny we wszystkich próbach”. (Jub 17,15-16)

Inny ustęp Księgi Wyjścia (Wj 4,24), w którym Bóg chciał zabić Mojżesza za to, że się nie poddał obrzezaniu, zostaje w Księdze Jubileuszów tak przerobiony, by to nie Bóg a Mastema chciał zabić Mojżesza:

Wiedziałeś, co zostało ci przekazane na górze Synaj i co książę Mastema pragnął uczynić z tobą podczas twego powrotu do Egiptu, gdy spotkałeś go w schronisku. Czyż nie zamierzał on z całej swej siły zabić ciebie i uchronić Egipcjan od twojej ręki, wiedząc, że zostałeś posłany, aby wykonać wyrok i zemstę nad Egipcjanami? (Jub 48,2-3)

W porównaniu do Azazela z 1 Księgi Henocha, który zostaje z rozkazu Boga uwięziony, Mastema może zachować część swojej autonomii w postaci jednej dziesiątej swoich towarzyszy:

Wtedy główny duch Mastema przybył i przemówił w ten sposób: „O Panie, Stworzycielu, pozostaw niektórych z nich dla mnie i każ im słuchać mego głosu. Każ im czynić wszystko, co powiem. Jeżeli bowiem żaden z nich nie pozostanie przy nim, lecz dziewięć części niech pójdzie na dół do miejsca sądu”. (Jub 10,8-9)

W tym miejscu chciałbym przystanąć. Tutaj po raz kolejny bardzo dobrze widać dokładną linię rozwoju istoty będącej ucieleśnieniem zła. W poprzednim poście pisałem o szatanie ze Starego Testamentu, pełniącego funkcję takiego niebiańskiego prokuratora nie posiadającego jednak żadnej samodzielności. W Księdze Henocha pierwszym krokiem do uzyskania pewnej autonomii w działaniu był jego nieudany bunt przeciwko Bogu. Sto lat później w omawianej Księdze Jubileuszów Bóg pozwala mu już zachować jedną dziesiątą popleczników (aniołów ciemności). Ba, posiada nawet prawo zabijania ludzi (patrz wyżej historia z obrzezaniem Mojżesza).

W końcówce Księgi Jubileuszów ucieleśnieniem zła staje się nagle szatan, zupełnie podobnie jak w 1 Księdze Henocha, a po Mastemie czy Belialu znika ślad. Dwa razy pojawia się on w kontekście przyszłych czasów, które będą wolne od jego obecności:

Wszystkie ich dni będą dopełnione, będą żyć w pokoju i radości, nie będzie szatana ani złego niszczyciela, gdyż wszystkie ich drogi będą dniami błogosławieństwa i uzdrowienia. (Jub 23,29)

Zdaniem Wraya echo tego odnowienia świata znalazło swoje miejsce w ewangelii Marka:

W owe dni, po tym ucisku, słońce się zaćmi i księżyc nie da swego blasku.Gwiazdy będą padać z nieba i moce na niebie zostaną wstrząśnięte.Wówczas ujrzą Syna Człowieczego, przychodzącego w obłokach z wielką mocą i chwałą.Wtedy pośle On aniołów i zbierze swoich wybranych z czterech stron świata, od krańca ziemi aż do szczytu nieba. (Mk 13,24-27)

Drugi ustęp z kolei objaśnia nam społeczno-polityczny kontekst działalności szatana:

A przejdą jeszcze jubileusze, zanim Izrael oczyści się z grzechu cudzołóstwa, skażenia, nieczystości, grzechu i błędu. Będą mieszkać pełni zaufania na całej ziemi. Nie będzie żadnego szatana ani złego. Ziemia zostanie oczyszczona na zawsze. (Jub 50,5)

Elaine Pagels pisze, że autorem tego tekstu był izraelski patriota należący do partii Machabeuszów, który próbuje za pomocą tego tekstu zachęcić swoich ludzi do odseparowania się od (zhellenizowanych) pogan ¹⁶ Pagels, Elaine: op.cit., s.53, o czym mówi nam sam tekst:

A ten zapis będzie uznany jako świadectwo przeciwko nim, ponieważ zapomną wszystkie moje przykazania, wszystko, co im nakazuję, i pójdą za poganami naśladując ich profanacje i wstyd. Będą służyć ich bogom, którzy staną się dla nich pułapką, sidłem, cierpieniem i nieszczęście. Wielu zginie, wielu zostanie porwanych i wpadnie w ręce wroga z powodu złamania mojego Prawa i mojego przykazania, świąt mojego Przymierza, moich szabatów i mojego świętego miejsca, które ja uświęciłem dla siebie wpośród nich, mojego przybytku i mojej świątyni, którą uświęciłem pośrodku ziemi, tak aby ustanowić tam moje imię i by ono mogło trwać. Oni sporządzą dla siebie wyżyny, święte drzewa i figury. I każdy z nich będzie czcił własnego (idola) w zagubieniu. Dzieci swoje będą składać na ofiarę demonom i innym dzieło błędu ich serc. (Jub 1,8-11)

Cała intencja autora wyrażona jest w modlitwie wstawienniczej Mojżesza do Boga, w której pojawia się szatan w postaci Beliara:

Mojżesz upadł na twarz i modlił się tymi słowami: „O Panie, mój Boże, nie pozwól, aby twój naród i twoje dziedzictwo zagubiło się w błędach swojego serca. Nie wydawaj ich w ręce wrogów, pogan, którzy by ich zdominowali i sprowadzili do grzechu przeciwko Tobie. O Panie, niech wzniesie się nad narodem Twoje miłosierdzie, stwórz dla nich prawego ducha. Nie pozwól duchowi Beliara panować nad nimi, (nie pozwól) oskarżyć ich przed Tobą i zwieść ich ze ścieżek sprawiedliwości, tak aby zostali zgładzeni sprzed Twego oblicza. Oni są Twoim narodem i Twoim dziedzictwem, które Ty wybawiłeś Twoją mocą z rąk Egipcjan. Stwórz czyste serce i świętego ducha w nich. Nie pozwól, aby byli uwikłani w grzechach teraz i na zawsze”. (Jub 1,19-21)

Cztery bestie i Antychryst

Tematycznie spokrewniona z Księgą Jubileuszów jest Księga Daniela, w której autor również ostrzega przed naruszeniem planów Boga wobec Izraela:

Tych zaś, co przestępują przymierze, nakłoni do przewrotności pochlebstwami; jednak ludzie, którzy znają swego Boga, wytrwają i będą działali (Dn 11,32)

W księdze tej wprawdzie nie pojawia się szatan, jednak władcy obcych imperiów będących przeciwnikami Izraela przedstawieni są jako 4 bestie:

Cztery ogromne bestie wyszły z morza, a jedna różniła się od drugiej.Pierwsza podobna była do lwa i miała skrzydła orle. Patrzałem, a oto wyrwano jej skrzydła, ją zaś samą uniesiono w górę i postawiono jak człowieka na dwu nogach, dając jej ludzkie serce.A oto druga bestia, zupełnie inna, podobna do niedźwiedzia, z jednej strony podparta, a trzy żebra miała w paszczy między zębami. Mówiono do niej: “Podnieś się! Pożeraj wiele mięsa!”Potem patrzałem, a oto inna (bestia) podobna do pantery, mająca na swym grzbiecie cztery ptasie skrzydła. Bestia ta miała cztery głowy; jej to powierzono władzę.Następnie patrzałem i ujrzałem w nocnych widzeniach: a oto czwarta bestia, okropna i przerażająca, o nadzwyczajnej sile. Miała wielkie zęby z żelaza <i miedziane pazury>; pożerała i kruszyła, depcąc nogami to, co pozostawało. Różniła się od wszystkich poprzednich bestii i miała dziesięć rogów. (Dn 7, 3-7)

Lew reprezentuje Babilonię, niedźwiedź Medów lub Persję, pantera państwo Ptolemeuszy, a czwarta bestia najprawdopodobniej państwo Seleucydów. Z czwartej bestii (królestwa) powstanie mały róg (Dn 7,8), czyli król, którego część chrześcijan będzie później utożsamiała z Antychrystem:

Powiedział tak: “Czwarta bestia – to czwarte królestwo, które będzie na ziemi, różne od wszystkich królestw; pochłonie ono całą ziemię, podepce ją i zetrze.Dziesięć zaś rogów – z tego królestwa powstanie dziesięciu królów, po nich zaś inny powstanie, odmienny od poprzednich, i obali trzech królów.Będzie wypowiadał słowa przeciw Najwyższemu i wytracał świętych Najwyższego, będzie zamierzał zmienić czasy i Prawo, a [święci] będą wydani w jego ręce aż do czasu, czasów i połowy czasu.Wtedy odbędzie się sąd i odbiorą mu władzę, by go zniszczyć i zniweczyć doszczętnie.A panowanie i władzę, i wielkość królestw pod całym niebem otrzyma lud święty Najwyższego. Królestwo Jego będzie wiecznym królestwem; będą Mu służyły wszystkie moce i będą Mu uległe”.Dotąd opis zdarzenia. Moje myśli przeraziły bardzo mnie, Daniela; zmieniłem się na twarzy, lecz zachowałem wydarzenie w sercu. (Dn 7,23-28)

Później jako Antychryst ten znajdzie swoje miejsce w listach Nowego Testamentu:

Albowiem już działa tajemnica bezbożności. Niech tylko ten, co teraz powstrzymuje, ustąpi miejsca,wówczas ukaże się Niegodziwiec, którego Pan Jezus zgładzi tchnieniem swoich ust i wniwecz obróci [samym] objawieniem swego przyjścia. 2 Tes 2,7-8

Każdy zaś duch, który nie uznaje Jezusa, nie jest z Boga; i to jest duch Antychrysta, który – jak słyszeliście – nadchodzi i już teraz przebywa na świecie. 1 J 4,3

Mimo, że już w III wieku naszej ery Porfiriusz zidentyfikował tego władcę jako Antiocha IV Epifanesa, który zakazał Żydom praktyk religijnych, to chrześcijańscy egzegeci pójdą w odwrotnym kierunku i będą go utożsamiali z eschatologicznym Antychrystem. Św. Hieronim w swoim komentarzu do Księgi Daniela odnosi się do interpretacji Porfiriusza w poniższy sposób:

Nie podążajmy za opinią niektórych komentatorów i załóżmy, że jest albo diabłem, albo jakimś demonem, ale raczej jednym z rodzaju ludzkiego, w którym Szatan w całości zamieszka w cielesnej formie. […] Jest to bowiem człowiek grzechu, syn zatracenia, i to także do tego stopnia, że ośmiela się siedzieć w świątyni Boga, czyniąc siebie podobnym do Boga. ¹⁷ http://www.tertullian.org/fathers/jerome_daniel_02_text.htm , tłumaczenie własne

Szatańskie wersety z Qumran, czyli Synowie światłości i Władca Ciemności

W 1947 roku odkryto w szeregu jaskiń tzw. zwoje znad Morza Martwego. Zdaniem większości badaczy zawierały one święte teksty Esseńczyków, sekty żydowskiej z I wieku p.n.e. istniejącej jeszcze w czasach Jezusa, która odseparowała się od reszty społeczeństwa żydowskiego. Ubrani jedynie w białe szaty Esseńczycy składający się wyłącznie z mężczyzn prowadzili ascetyczny styl życia, częściowo realizując celibat ¹⁸ Wray, T.J./Mobley, Gregory: op.cit., s.105 W ich wierzeniach szatan w postaci Władcy Ciemności spełniał doniosłą rolę:

Literatura qumrańska pozwala jasno stwierdzić, że Esseńczycy rozumieli szatana jako złego przywódcę, który dowodził legionem zwolenników w niebie i na ziemi. Wierzyli, że Szatan był zaangażowany w kosmiczną walkę z Bogiem i widzieli siebie jako osobiście zaangażowanych w tę walkę u boku Boga. Co więcej, według Elaine Pagels, Esseńczycy wierzyli, że “zagraniczna okupacja Palestyny – i przyzwyczajenie większości Żydów do tej okupacji” – jest dowodem na to, że Szatan “przeniknął i przejął własny lud Boży, zamieniając większość z nich w sojuszników Złego”. W końcu uwierzyli, że żyją w ostatnich dniach zdominowanych przez złego przeciwnika Boga (szatana), którego inni padli ofiarą. ¹⁹ Ibidem

Powstała zatem doktryna dwóch walczących ze sobą duchów, dobra (Bóg) i zła (szatan) opisana w Dokumencie Damasceńskich stanowiącym część tekstów qumrańskich ²⁰ Ibidem, s.106

Neil Forsyth tłumaczy to w ten sposób:

W Qumran terminologia bojowa wielu fragmentów Starego Testamentu powiązana z kilkoma sąsiednimi religiami stała się radykalnym apokaliptycznym mitem opartym na duchu światła i duchu ciemności. Zapewne odnajdziemy tutaj wpływ irańskiej mitologii. ²¹ Forsyth, Neil: The Old Enemy: Satan and the Combat Myth, Princeton University Press, 1987, s. 199

Sami Esseńczycy określali siebie „synami światłości“, a ci, którzy się z nimi nie zgadzali (czyli większość Żydów) byli nazywani synami ciemności ²²Pagels, Elaine: op.cit., s.58 :

Od Boga poznania (pochodzi) wszystko co istnieje i zanim cokolwiek powstało (Bóg) ustalił cel każdej rzeczy, która przez swoje istnienie wypełnia wyznaczone jej zadanie, aby stosownie do Jego chwalebnego planu świadczyć, że nie będzie zmiany.

W jego ręku są prawa wszystkich rzeczy, które On utrzymuje we wszystkich sprawach. On też stworzył człowieka, aby panował nad ziemią i ustanowił dla niego dwa duchy, ażeby według nich postępował aż do czasu Jego nawiedzenia, duchy / prawdy i nieprawości. Z siedziby światła (pochodzą) pokolenia prawdy, a ze źródła ciemności pokolenia nieprawości. W ręku Księcia Światłości (znajduje się) władza nad wszystkimi synami sprawiedliwości, którzy chodzą po drogach światła, natomiast w ręku Anioła Ciemności wszelka władza nad synami nieprawości, którzy chodzą po drogach ciemności. Anioł Ciemności powoduje zabłąkanie wszystkich synów sprawiedliwości oraz wszystkie ich grzechy, nieprawości i winy, a także wszystkie ich występne czyny […] (Reguła Zrzeszania 3)

Esseńczycy na nowo zinterpretowali historię Izraela jako kosmiczną wojnę pomiędzy dobrem a złem. Rolą szatana w tym wszystkim było sianie zamętu między samymi Izraelitami i zastawianie na nich pułapek. Sami zaś „synowie światłości” oczekiwali Dnia Sądu Ostatecznego, kiedy Bóg przybędzie z zastępami niebiańskimi, aby zniszczyć skorumpowaną większość (Izraelitów) wraz z ich przeciwnikami. ²³ Ibidem, s. 59

Pagels jest zdania, że jeśli nawet Szatan (przez duże S) nie istniał do tej pory w żydowskiej tradycji, to Esseńczycy zapewne go wymyślili ²⁴ Ibidem I mimo, że wierzyli w to, że źródłem wszelkiego zła jest Szatan, to jednak stworzył go Bóg jako instrument w walce przeciwko grzesznikom. Esseńczycy nie próbowali jednak zagłębiać się w rozwiązanie problemu teodycei ²⁵Wray, T.J./Mobley, Gregory: op.cit., s.106 .

Belzebub, czyli Książę Demonów

W kilku miejscach Nowego Testamentu pojawia się szatan w postaci Belzebuba (Mk 3,22; Mt 10,25; Mt 12,24; Mt 12,27; Łk 11,15; Łk 11,18-19). Po raz pierwszy to określenie pada 2 Księdze Królewskiej (2 Krl 1,2-3) i odnosi się do bóstwa czczonego przez Filistynów w Ekronie ²⁶ Saracino, Francesco: “Ras Ibn Hani 78/20 and Some Old Testament Connections”, w: “Vetus Testamentum”, nr 32 (3): … Czytaj dalej

Inna interpretacja przypisuje mu związek z ugaryckim Baalem z tego powodu, że niektórzy badacze tłumaczą Ba’al Zəbûb jako “króla much” lub “władcy much”, a Baala z kolei wiązano z tym, że wyrzucał z siebie muchy, które powodowały choroby u ludzi ²⁷ Freedman, David Noel: Eerdmans Dictionary of the Bible, Eerdmans, 2000, s.137 )).

Najwięcej miejsca poświęcono Belzebubowi w pseudoepigraficznym „Testamencie Salomona”, którego najstarsze elementy, zdaniem badaczy, wywodzą się z I wieku n.e., przy czym jako możliwy koniec redakcji tego tekstu wskazywane są nawet czasy średniowiecza.
²⁸Schwarz, Sarah L.:Reconsidering the Testament of Solomon, w: “Journal for the Study of the Pseudepigrapha”, nr 16 (3), 2007, s. … Czytaj dalej Przedstawiony w niej Belzebub jest Księciem Demonów i źródłem wszelkiego zła:

Ponownie wezwałem Belzebula, księcia demonów, aby stawił się przede mną. Posadziłem go na podwyższonym, honorowym miejscu i zapytałem:
– Dlaczego jesteś sam, książę demonów?
A on mi odparł:
– Ponieważ zostałem opuszczony przez upadłe z niebios anioły.
Byłem pierwszym aniołem w pierwszym niebie i tytułowano mnie Belzebul. Teraz władam wszystkimi spętanymi w Tartarze. Mam też swe dziecko, które nawiedza Morze Czerwone. Jako mój poddany pojawia się w każdej stosownej okazji i zdaje mi relacje, co uczynił, a ja go wspieram.
Wtedy ja, Salomon, rzekłem mu:
– Belzebulu, czym się zajmujesz?
A on odpowiedział mi:
– Niszczę królów sprzymierzając się z tyranami z innych krajów; zsyłam na ludzi swoje demony, którym ci na swoją zgubę oddają cześć; wybrane sługi Boga, jak księży czy pobożnych ludzi nakłaniam do grzesznych czynów, herezji i występków, a oni są mi posłuszni, więc wiodę ich na zgubę. Wzbudzam u ludzi zazdrość, chęć mordu, nakłaniam do wojny, sodomii i innych niegodziwości. Kiedyś zniszczę świat. (Testament Salomona 26-27)

Satanael

W 2 Księdze Henocha przywódcą upadłych aniołów jest Satanael, który wraz z innymi upadłymi aniołami znajduje się w piątym niebie:

A ci mężowie wzięli mnie na swoje skrzydła i umieścili mnie na piątym niebie, a widziałem tam niezliczone armie zwane Obserwatorami. Ich wygląd był podobny do wyglądu istoty ludzkiej, a ich rozmiar był większy niż dużych gigantów. Ich twarze były przygnębione, a cisza ich ust była wieczna.
I nie było wielbienia w piątym Niebie. Następnie powiedziałem do mężczyzn, którzy byli ze mną: “Jakie jest wytłumaczenie, że ci są tak bardzo przygnębieni, a ich twarze posępne, a ich usta milczące? Dlaczego nie ma wielbienia w tym Niebie?” A ci mężowie odpowiedzieli mi: “To są Obserwatorzy, którzy odwrócili się od Pana, 200 miriadów wraz z ich księciem Satanailem. I podobni do tych są ci, którzy zeszli jako więźniowie w szeregu, którzy są w drugim niebie, uwięzieni w wielkiej ciemności. A trzech z nich zstąpiło na ziemię z Tronu Pana na miejsce Hermon i złamali obietnicę na ramieniu góry Hermon.
I ujrzeli córki ludzkie, jakże piękne były; i wzięli je sobie za żony, a ziemia była skalana ich uczynkami. Oni i żony człowiecze stworzyli wielkie zło w całym czasie tego wieku, działali bezprawnie i ćwiczyli mieszanie się i one rodziły olbrzymów, wielkich potworów i wielką wrogość.
Oto dlaczego Bóg osądził ich wielkim sądem; i opłakują oni swoich braci, i będą zagniewani Wielkim Dniem Pana. ” 2 Hen 18

Wnioski końcowe

Między pierwszymi wersjami 1 Księgi Henocha wIII wieku p.n.e. do I wieku n.e., czyli czasów Jezusa i jego apostołów postać znanego nam diabła weszła w ostatni cykl rozwoju. Reasumujmy to, co ustaliliśmy w poprzednim oraz niniejszym poście:VI wiek p.n.e. > Księga Zachariasza > szatan jako członek

1. Zgromadzenia Niebiańskiego w funkcji adwersarza/prokuratora przy zatwierdzaniu nominacji arcykapłan
2. VI-V wiek p.n.e. > Księga Hioba > szatan jako członek Zgromadzenia Niebiańskiego w funkcji urzędnika/prokuratora Boga
3. IV wiek p.n.e. > 1 Księga Kronik > Pierwsze użycia określenia „Szatan” jako nazwy własnej, szatan jako źródło zła, jednak całkowicie zależny od Boga, bardziej w rozumieniu anioła karzącego
4. III wiek p.n.e. > 1 Księga Henocha>Azazel jako źródło wszelkiego zła
5. II/I wiek p.n.e. > Anioł Ciemności > wpływający na ludzkie uczynki, zastawiający na nich pułapki
6. I wiek n.e. > Pierwsze formy piekła z torturami

W kolejnym poście skoncentruję się na punkcie 6 i spróbuję uchwycić moment, w którym szatan aktywnie zaczął się interesować ludzką duszą 😉