Czym jest Didache?
Kiedy został napisany i dlaczego nie ma go w Biblii. W niedawnym poście na blogu (dotyczącego istnienia źródła Q), wspomniano o dokumencie znanym jako Didache – głównie przez gościnnego redaktora postu Alana Garrowa, który uważa, że Didache był źródłem wykorzystywanym przez autorów Mateusza i Łukasza. Myślę, że nawet Alan zgodzi się z tym, że jest to wysoce anormalny pogląd; nie znam żadnego innego uczonego, który by go zaakceptował (a jeśli Alan zna kogoś, kto tak twierdzi, to może się tym podzielić w komentarzu). Zawsze się przypuszczało, że Didache cytowało Ewangelie – a przynajmniej tradycje w nich zawarte – nie na odwrót. Ale czym jest Didache (wymawiane DID-ah-kay)? Ach, to wcześniejsze pytanie. I uświadomiłem sobie dziś rano, że nie mówiłem o tym zbyt wiele na blogu. Zrobię to lepiej!
Didache – Czym jest i jakie ma znaczenie? Tłumaczenie Didache (tytuł oznacza “Nauczanie”) opublikowałem w moim dwutomowym wydaniu Ojców Apostolskich w 2003 roku, w Bibliotece Klasycznej Loeba (Harvard University Press). W tym wydaniu mówię o tym, czym jest ta księga, czy jest to jedna księga, czy kilka dokumentów, które zostały pocięte i sklejone razem, kiedy została napisana, i tak dalej. To może być przydatne informacje na bloga, więc podam je w dwóch lub trzech postsch. Odrobinę zredagowałem moje Wprowadzenie, aby uczynić je bardziej przyjaznym dla użytkownika (zostało napisane dla badaczy i zaawansowanych studentów). Oto początek wprowadzenia, w którym wyjaśniam krótko coś na temat odkrycia tego tekstu i jego treści.
************************************************************
Kiedy Didache został napisane? Niewiele odkryć rękopisów w czasach nowożytnych wywołało takie poruszenie jak odkrycie i wydanie Didache pod koniec XIX wieku. Odkryta przez Philotheosa Bryenniosa w 1873 roku w Bibliotece Grobu Bożego w Konstantynopolu i wydana przez niego dziesięć lat później, od razu została uznana za jedną z najważniejszych literackich pozostałości wczesnego chrześcijaństwa spoza Nowego Testamentu. Była to bowiem nie tylko wczesna prezentacja nauk moralnych znanych już z Listu Barnaby i późniejszych tekstów (patrz niżej), ale także najwcześniejsza zachowany opis chrześcijańskich rytuałów chrztu i eucharystii, wraz z instrukcjami dotyczącymi wędrownych apostołów i proroków chrześcijańskich sprzed epoki, w której hierarchia biskupów, prezbiterów i diakonów była już mocno zakorzeniona.
Niektórzy badacze od razu rozpoznali starożytność tej relacji, datując ją na początek drugiego wieku lub koniec pierwszego, zanim nawet niektóre księgi Nowego Testamentu zostały napisane. Prawie wszyscy zdawali sobie sprawę, że w końcu była to księga, która osiągnęła niemal kanoniczny status w niektórych wczesnochrześcijańskich kręgach, była znana pod tym tytułem z dyskusji Ojców Kościoła, ale w dużej części utracona dla historii jakiś czas po IV wieku.
Ogólne informacje
Didache otrzymało dwa tytuły w jedynym kompletnym rękopisie: “Nauka (po grecku: DIDACHE) Dwunastu Apostołów” oraz, bezpośrednio po niej, “Nauka Pana za pośrednictwem Dwunastu Apostołów dla pogan”. Żaden z tytułów nie twierdzi, że księga została rzeczywiście napisana przez apostołów, po prostu przekazuje ich nauki; jest więc raczej anonimowa niż pseudoepigraficzne. Księga jako całość jest zazwyczaj uważana za “podręcznik kościelny” lub “zakon kościelny”, pierwszy w swoim rodzaju, który przetrwał. Didache zaczyna się od zbioru instrukcji etycznych znanych jako “dwie drogi, jedna życia i jedna śmierci” (1.1). Droga, która prowadzi do życia, polega na przestrzeganiu przykazań Boga, przede wszystkim przykazania miłości Boga i bliźniego oraz na przestrzeganiu “złotej reguły” (1.2). Pierwsze cztery rozdziały księgi objaśniają te nakazy, najpierw w słowach, które odzwierciedlają naukę Jezusa (bez nazywania go z imienia), zwłaszcza z Kazaniu na Górze (rozdz. 1), a następnie w serii pozytywnych i negatywnych nakazów etycznych (rozdz. 2-4). Droga, która prowadzi do śmierci, wiąże się z odmiennymi zachowaniami, jak podkreślono w rozdziale 5.
Po przejściowym rozdziale autor przechodzi do omówienia rytuału kościelnego, wyjaśniając w jaki sposób należy chrzcić (rozdz. 7), pościć (8.1), modlić się (8.2) i celebrować wspólny posiłek dziękczynny lub eucharystyczny (rozdz. 9-10; odmawianie odpowiednich modlitw eucharystycznych). Następnie w rozdziale 11 uwaga przesuwa się na kwestię sposobu postępowania z wędrownymi nauczycielami chrześcijańskimi, apostołami, a zwłaszcza prorokami, wskazując na ich szczególny status przed Bogiem, ale ostrzegając przed ewentualnymi nadużyciami. Następnie dalsze wskazówki dotyczące wspólnego kultu (rozdz. 14) i życia (rozdz. 15), łącznie z potrzebą “wybierania … biskupów i diakonów”, dyskusja przechodzi do apokaliptycznego scenariusza końca czasów, który wskazuje, co stanie się w ostatnich dniach, kiedy na ziemi dojdzie do spustoszenia przed ostatecznym przyjściem Pana “na chmurach nieba”. W tym momencie tekst zostaje nagle przerwany. Możliwe, że jego oryginalne zakończenie zostało utracone.
**********************************************************************
W następnym poście omówię “integralność” księgi – termin, który dla uczonych nie odnosi się do jej “uczciwości”, ale do jej historii kompozycyjnej, to znaczy, czy była to pojedyncza księga napisana przez jednego autora, czy też reprezentowała kilka pism pociętych i sklejonych razem. Jeśli jest to praca wycinana i sklejana, to kiedy została ukończona? A kiedy zostały spisane same pocięte i sklejone ze sobą pisma? Intrygujące pytania dla historyków literatury wczesnego chrześcijaństwa!
https://ehrmanblog.org/what-is-the-didache/
Czy Didache to jeden dokument czy trzy?
Omawiałem interesujący i ważny wczesnochrześcijański dokument o nazwie Didache. Wczoraj przekazałem tłumaczenie jego pierwszej części, sekcji “dwie drogi” lub “dwie ścieżki”. Potem zmienia się temat i ton księgi, gdyż nagle jest mowa o tym, jak należy sprawować chrześcijański chrzest i eucharystię. I kończy się ona zupełnie odmienną nutą, z jednorozdziałowym opisem nadchodzącej apokalipsy. Stypendyści pytali, czy księga w jej obecnym kształcie została rzeczywiście stworzona przez kogoś, kto wziął kilka różnych tekstów, pociął je i skleił razem. Oto, co mówię na ten temat w moim wydaniu Ojców Apostolskich w Bibliotece Klasycznej Loeba (Harvard University Press, 2003).
******************************************************
Didache porusza oczywiście kilka odrębnych tematów: dwie ścieżki, “porządek kościelny” (który może składać się z dwóch odrębnych jednostek, jednej o praktykach liturgicznych i drugiej o traktowaniu wędrownych “apostołów i proroków”), oraz dyskurs apokaliptyczny. Co więcej, nie ma między nimi żadnego koniecznego związku, z wyjątkiem tego, który może został wstawiony przez redaktora, na przykład wskazanie w punkcie 7.1, że nauczanie o tych dwóch drogach miało być podawane przed dokonaniem chrztu. Z tych powodów badacze od dawna utrzymują, że dokument jest w rzeczywistości utworem złożonym, a nie literackim monolitem. Jeśli to prawda, to różne części tekstu mogły zostać skomponowane w różnych czasach i miejscach, a dopiero później złożone razem. Z jakich czasów i skąd każda z tych części pochodzi, kiedy i gdzie zostały ostatecznie złożone, a następnie ewentualnie poddane dalszej redakcji, to przedmiot toczącej się debaty.
Kiedy w 1883 r. po raz pierwszy opublikowano Didache, jego otwierający opis obu dróg został natychmiast uznany za ściśle paralelny wobec znanego już Listu Barnaby, a konkretnie rozdziałów 18-20. Natychmiast pojawiło się pytanie, czy Barnaba zapożyczył swoje nauczanie obu ścieżek od Didache, czy też Didache od Barnaby. Wkrótce jednak okazało się, że sprawa nie była tak prosta, ponieważ porównywalne opisy tych dwóch ścieżek można było znaleźć w innych wczesnych pismach chrześcijańskich, włączając w to Naukę Apostołów (= Doctrina Apostolorum), Zakon Kościoła Apostolskiego i Życie Shenute. Porównywalne nauki zostały ostatecznie znalezione w niechrześcijańskich tekstach żydowskich, szczególnie w Podręczniku Dyscypliny ze Zwojów znad Morza Martwego. Szeroki wachlarz tekstów wykorzystujących nauczanie tych dwóch ścieżek pozwolił na osiągnięcie ogólnego porozumienia co do tego, że zarówno Didache jak i Barnaba czerpali swoje nauczanie z niezależnego źródła, które obecnie zostało utracone. Biorąc pod uwagę brak wyraźnie chrześcijańskiego języka w nauczaniu tych dwóch ścieżek i jego wyraźne podobieństwa do Podręcznika Dyscypliny, powszechnie uważa się, że dokument leżący u podstaw wszystkich pozostałych był pierwotnie żydowski.
Kiedy to jednak zostało ustalone, trzeba było jeszcze poradzić sobie z okolicznością, że pierwszy rozdział Didache – początek objaśnienia drogi życia – wydaje się być podsumowaniem kluczowych nauk znalezionych w kazaniu na Górze Ewangelii Mateusza. Większość badaczy uznało ten rozdział za późniejsze uzupełnienie nauczania o dwóch ścieżkach, interpolowane do niego albo przez didachistę (czyli tego, który opracował dokument na podstawie wcześniejszych źródeł), albo przez autora źródła, z którego korzystał. Dlatego też niniejszy rozdział 1.3b-2.1 jest często nazywany “Częścią Ewangeliczną”.
Tak zwany “zakon kościelny” (rozdz. 7-15) mógł wywodzić się z innego źródła (lub dwóch), które zawierało wskazówki dotyczące najważniejszych rytuałów i praktyk chrześcijańskich (chrzest, post, modlitwa, eucharystia) oraz dotyczące działalności – wyraźnie wspólnej dla tej i okolicznych wspólnot – wędrownych apostołów, nauczycieli i proroków chrześcijańskich. Zakłada się, że sytuacja opisana w tych rozdziałach wydaje się dość stara, gdyż Kościołami nie rządzi ani jeden biskup, ani prezbiter, a przybywający do wspólnoty ludzie z zewnątrz są uważani za mających znaczną władzę. Kościoły, o których mowa, dopiero zaczynają tworzyć swoje własne struktury wewnętrzne: tutaj mówi się im, aby na swoich biskupów (w liczbie mnogiej) i diakonów wybierali odpowiednich ludzi (15.1).
Co więcej, gminy te wydają się mieć bliskie i bezpośrednie związki z niechrześcijańskimi Żydami. Widać to przede wszystkim w (a) polemice antyżydowskiej (Żydów nazywa się po prostu “hipokrytami”) i podkreśleniu, że chrześcijanie muszą pościć i modlić się inaczej niż oni (8.1-2); (b) chrystologicznym obrazie modlitw eucharystycznych, które mówią na przykład o Jezusie jako “winnicy Dawida” i wykorzystują żydowskie lub judeochrześcijańskie formy modlitwy, takie jak “Hosanna do Boga Dawida” i “Maranatha” (9.2; 10.6); oraz (c) naleganie, aby prawdziwi prorocy byli “arcykapłanami” wspólnoty i w ten sposób zapewniali dziesięcinę, która dla Żydów byłaby przeznaczona na wsparcie kapłanów służących w świątyni (rozdz. 13).
Rozdział końcowy wydaje się łączyć w sobie cechy apokaliptycznych dyskursów Jezusa jakie znajdziemy u Mateusza i Łukasza. Ale tutaj, podobnie jak we wcześniejszym opisie tych dwóch ścieżek, nie jest jasne, czy autor, czy to didachista, czy jego źródło, opiera się na tekstach pisanych, czy na tradycjach ustnych zakorzenionych w powiedzeniach Jezusa. W każdym razie, wydaje się, że nagłe zakończenie, “Wtedy świat ujrzy Pana przychodzącego na chmurach nieba”, nie był pierwotnym zakończeniem dokumentu. Warto zauważyć, że pisarz Codexu Hierosolymitanusa, naszego jedynego kompletnego tekstu z Didache, w nietypowy sposób pozostawił ostatnią część strony pustą po tych słowach, bez interpunkcji, której normalnie używał do wskazanego końca księgi. Wygląda na to, że przynajmniej myślał, że będzie ich więcej, mimo że tekst, który kopiował, musiał się w tym momencie urwać.
Są też inne fragmenty tekstu, które sugerują jego złożony charakter. Jeden z najbardziej uderzających znajduje się w dwóch zachowanych fragmentach (fragment koptyjski i Konstytucje Apostolskie; patrz niżej). Tutaj, na zakończenie modlitwy eucharystycznej nad kieliszkiem wina i chleba znajdują się instrukcje dotyczące trzeciej modlitwy, którą należy wypowiedzieć nad maścią używaną do ceremonialnego namaszczenia (lub ewentualnie nad kadzidłem spalanym podczas ceremonii; zob. Gero): “Ale jeśli chodzi o sprawę maści, dziękuj w następujący sposób, mówiąc: Dziękujemy Ci, Ojcze, za maść, którą nam dałeś za pośrednictwem Jezusa, twojego dziecka. Tobie niech będzie chwała na wieki. Amen” (10.7). Przedstawiono wiele wyjaśnień dotyczących złożonego charakteru tekstu, na przykład, że tekst Didache przeszedł szereg rewizji w różnych momentach za sprawą tych samych, a może różnych redaktorów. Być może jednak najprostsze jest przypuszczenie, że sam didachista, który był odpowiedzialny za ostateczne wydanie tekstu, pracował na podstawie wcześniejszych źródeł (dwie ścieżki, porządek kościelny, dyskurs apokaliptyczny), składając je razem, dokonując przejść (np. 2.1; 7.1) i dodając materiały (np. “Sekcja Ewangelii”) według własnego uznania (Niederwimmer).
https://ehrmanblog.org/is-the-didache-one-document-or-three/
Powyższe posty pochodzą z blogu badacza Nowego Testamentu prof. Barta Ehrmana i zostały opublikowane za jego osobistą zgodą. Pod poszczególnymi częściami znajdują się linki do oryginalnych postów.
