7. Podobieństwa między biblijnym a greckim systemem sądowniczym
Ten post opisuje tylko jedno małe zestawienie szczegółów, które Russell Gmirkin poruszył w Platonie i powstaniu Biblii Hebrajskiej, czyli postępowania sądowe. Chętnie przejdę do następnego rozdziału, w którym porównuje same prawa, ale aby podjąć kwestię “biblijnych” powiązań ze światem greckim w odróżnieniu od kultury bliskowschodniej jako całości, muszę zatrzymać się i uchwycić szczegóły każdego argumentu. Staram się przedstawić tyle informacji, ile potrzeba, by każdy z nas doszedł do własnych wniosków – lub pytań.
Ten drugi rozdział książki Gmirkina “Ateńskie i pięcioksięgowe instytucje prawne” nie jest przeznaczony do lekkiej, rekreacyjnej lektury. Jest to poważny tekst pełen szczegółów. Podejście Gmirkina polega na przedstawieniu ustępów opisujących różne praktyki i instytucje greckie, każdy w swoim kontekście historycznym, a następnie mnóstwo ustępów z porównywalnymi danymi znalezionymi w Biblii. Bez pewnych pomocy graficznych, takich jak liczne numerowane podpunkty lub tabele, nie zawsze jest łatwo połączyć szczegóły greckich praktyk (czasem ateńskich, czasem nieateńskich) z tymi w różnych częściach Biblii (czasem, ale nie zawsze, z Pięcioksięgiem, a jeśli z Pięcioksięgiem, to czasami z różnymi wariantami znalezionymi w Księdze Powtórzonego Prawa). Następnie mamy liczne przypisy końcowe, które często wyjaśniają i wspierają tekst główny.
W związku z tym muszę wyjąć pióro i papier, i przedstawić szczegóły w formie tabel, aby docenić mocne i słabe strony danej kwestii. Po przejściu przez to uważam za oczywiste, że powinienem uporządkować te tabele i podzielić się nimi tutaj.
Mówimy tu o “sądownictwie”. Sędziowie, ławnicy, rozprawy sądowe. Stosunkowo mało jest bezpośrednich porównań i kontrastów z bliskowschodnimi procesami prawnymi i instytucjami. Mój wniosek jest taki, że o ile niektóre aspekty biblijnych systemów sądowniczych bez wątpienia pokrywają się z bliskowschodnimi, o tyle celem Gmirkina jest pokazanie, że procesy biblijne silnie pokrywają się również z greckimi, a może nawet bardziej.
Oto tabela przedstawiająca niektóre (nie wszystkie) porównania Gmirkina, dla uproszczenia jest ona pozbawiona wielu szczegółów:
| Pięcioksiąg / teksty biblijne | Ateny / świat grecki |
| Miejsca rozpraw: – wioski (Lb 35.24-25l, Pwt 16.18-20; 21.5, 18-21; 25.5-10) – sądy plemienne (Pwt 1.13, 16) – wysoki trybunał w miejscu noszącym imię Jahwe Najtrudniejsze sprawy trafiały do lewickich kapłanów i sędziów danego dnia w wyznaczonym przez Boga miejscu. W odróżnieniu od Aten: zabójstwa i inne wielkie sprawy według Pięcioksięgu mogły być rozpatrywane na poziomie lokalnym. | Różne sądy: – Sądy ds. drobnych roszczeń w lokalnych wioskach; – Odwołania trafiały do sądów plemiennych; drugie apelacje trafiały do Aten. “W Attyce, sądy wiejskie, plemienne, wojskowe a także sądy w Atenach współistniały z sądami podobnymi do wielu sądów w Pięcioksięgu”. (s. 57) |
| Przedstawiono trzy różne mity o pochodzeniu, aby wyjaśnić istnienie hierarchii sądów według pokrewieństwa (plemiennego) i geografii (wsi): Na przykład: – Wj 18.13-18 – rada Jetro dla Mojżesza przed Górą Synaj; – Pwt 1.9-15 – sąd założony przez Mojżesza (bez rady Jetra) po Górze Synaj; – Lb 11.16-17 – rola oficerów plemiennych została przejęta przez “siedemdziesięciu starszych Izraela”, którzy pomagali Mojżeszowi. Okres na pustkowiu: sprawy wnoszone przez ludność były rozpatrywane przez oficerów plemiennych w liczbie 1000, 100, 50, 10. Te mniejsze sądy wydawały się być sądami stałymi – we wszystkich porach roku (jak w Atenach). Najtrudniejsze/największe sprawy dla Mojżesza. Te mogą być rozumiane jako rozróżnienie między: – drobnymi roszczeniami a wyższymi roszczeniami/szkodami, albo – mniej i bardziej poważnymi (tj. karnymi) sprawami, albo – sprawiającymi mniejsze lub większe trudności prawne. Księga Powtórzonego Prawa: sądy rozmieszczone geograficznie – sędziowie mianowani we wszystkich plemionach i miastach. Księga Powtórzonego Prawa wspomina o procesach prowadzonych przez starszyznę i straże miasta (tj. sądy stałe dostępne przez cały czas) oraz przez zgromadzenia miejskie. | |
| Czasami – Pwt 13.14; 17.2-4; 19.18 – wydaje się, że przed skierowaniem sprawy na rozprawę przed pełnym zgromadzeniem istniała jakaś forma dochodzenia wstępnego. Znaleźć można na to neobabilońskie paralele. | Niektóre większe sprawy były kierowane do organów w celu przeprowadzenia dochodzenia w ramach oddzielnego przesłuchania wstępnego. Po przeprowadzeniu wstępnego postępowania wyjaśniającego sędziowie śledczy kierowali sprawę do właściwego sądu w celu “przeprowadzenia pełnego procesu z prokuratorami wyznaczonymi przez Zgromadzenie”. (s. 30) Sprawy polityczne wymagały procesu przed pełnym zgromadzeniem. |
| W 1 Księdze Samuela czytamy o sędziach obwodu wędrownego. | Wędrowne składy sędziowskie były również cechą charakterystyczną Attyki za czasów Pizystrata, Peryklesa i późniejszych. Byli to sędziowie plemienni, 30 lub 40, po równej liczbie każdego z dziesięciu plemion. |
| Pięcioksiąg: Procedury sądowe i zasady postępowania dowodowego zgodne z praktykami ateńskimi – jak następuje: | |
| Sędziowie byli mianowani spośród obywateli (Pwt 16.18-19); służyli przez określony czas. | W Atenach nie było profesjonalnych sędziów, prawników ani policji. |
| Prywatni obywatele mieli prawo do aresztowania (Lb 13,24); działali jako prokuratorzy lub wypowiadali się we własnej obronie. | Prywatni obywatele mogli aresztować sprawcę przestępstwa i oddać go do sądu; i pełnić rolę prokuratora. |
| Czasami dopuszczalne było, aby osoba zabiła sprawcę złapanego na gorącym uczynku – Lb 25.6-11. | Obywatele mieli prawo zabić cudzołożnika, zdrajcę, rozbójnika, nocnego złodzieja lub złodzieja świątynnego przyłapanego na gorącym uczynku. |
| Oskarżający doprowadzali oskarżonych do procesu i wzywali świadków. – Kpł 5.1; Pwt 25.8; 1 Sam. 22.11. | “Obie strony miały dostarczyć swoich własnych świadków. Świadkowie byliby wyznaczani na wstępnym przesłuchaniu i wzywani” (s. 29). |
| Czasami przestępcy byli umieszczani w areszcie w oczekiwaniu na proces. – Kpł 24.12; Lb 15.34 – tak jak w Atenach. | |
| Jeśli krewny wnosił sprawy o zabójstwo do sądu; zakazano wypłat pieniędzy za krew. | “Przypadki zabójstwa były przedstawiane przez krewnych ofiary; brak ścigania ze strony krewnych sam w sobie był uznawany za przestępstwo” (s. 29). Obowiązkowe ściganie w epoce klasycyzmu zastąpiło opcję odszkodowania finansowego za przelaną krew. |
| Dowody były przede wszystkim zeznaniami – Lb 35:30; Pwt 17.6; 19.15; pogłoski nie były dozwolone – Lb 35.20-21, 30; Pwt 17.6; 19.15. Zeznania niepotwierdzone, poparte przysięgą – por. świat grecki i Bliski Wschód. | Dowody były głównie zeznaniami (dokumenty pisemne z czasem zdobywały coraz większe znaczenie); pogłoski nie były dozwolone, chyba że świadek był martwy lub niedostępny. Zeznania niepotwierdzone, wzmocnione przysięgą. (Platon zakazał składania przysięgi w swoich pismach z powodu nadużywania tej praktyki. Porównaj Kazanie na Górze w Nowym Testamencie). |
| Proces sądowy przez ordalia: zarówno w Pięcioksięgu jak i na Bliskim Wschodzie; rzadki w Atenach, ale nie nieznany. (Lb 5.12-31) | |
| Pięcioksiąg: wymóg 2 lub 3 świadków w sprawach karnych – jak w greckim świecie pozaateńskim | Kodeks Prawny Gortyna wymagał w niektórych przypadkach 2 lub 3 świadków; w Cumae istniał wymóg więcej niż jednego świadka do skazania za zabójstwo. |
| Krzywoprzysięstwo było poważną sprawą zarówno w sądach ateńskich, jak i bliskowschodnich. – Wj 20.16; 22.6-8; 23.1-3; Kpł 5.20-26; Pwt 5.20; 19.16-21. | Platon, Prawa 11.937d-b |
| Ławnikom biblijnym zakazano przyjmowania darów pieniężnych lub prezentów Pwt 16.19 | Ateńscy ławnicy składali przysięgę zawierającą język “ściśle porównywalny” z językiem Księgi Powtórzonego Prawa Również Platon, Prawa 12.955c. |
| Procedura sądowa nie może być wypaczona przez bogatą mniejszość i silną mniejszość (Iz 1.23; Hi 6.22) Większość ubogich (np. Wj 23.2-3; Kpł 19.15). | Ateńskie obawy przed korupcją pojawiły się po tym, jak spośród mniej zamożnych obywateli wybierano sędziów, co doprowadziło do pierwszych odnotowanych przypadków przekupstwa sądowego. |
| Zakres kar podobnych na mocy prawa biblijnego i greckiego: – egzekucja (ukamienowanie) – wygnanie (Lb 35.25; Pwt 19.3; Joz 20.4; Ezd 7.26; 10.8) – pozbawienie praw obywatelskich (nr 20.3-6; nr Ezd 7.26; nr 10.18; por. np. 12.15; nr 17.10; nr 9.13) – grzywny (Wj 22.1, 9, 22, 30, 32; 22.7, 9; Kpł 5.16; 6.5) – kary cielesne (Wj 22.24-25; Kpł 24.20; Pwt 25.103). Ezd 7.25-26 i 10.8 wskazują na kary bardzo podobne do tych w świecie greckim. | Zakres kar: – egzekucja – pozbawienie praw obywatelskich – wygnanie – więzienie – biczowanie (dla niewolników) – grzywny |
| Uzasadnienie dla kar również takie samo: – odwet za czyny przestępcze (np. Wj 21.12, 14-17; Lb 35.21, 31; Pwt 19.19; 24.7) – usuwanie zanieczyszczeń z ziemi (Lb 35.33; Pwt 13.5; 17.12; 19.10, 13, 19; 24.7) – zapobieganie przestępczości (Pwt 13.11; 17.13; 19.20; 21.21). | Cel ukarania: – zemsta – oczyszczenie terenu z zanieczyszczeń – przykład dla innych |
| Prywatni obywatele mogliby działać jako informatorzy w celu ujawnienia przestępców i zwrócenia uwagi sędziów na sprawy publiczne w celu przeprowadzenia dochodzenia w sprawie poważnych przestępstw państwowych. Pięcioksięgowe przestępstwa polityczne obejmowały: – spisek w celu wprowadzenia obcych kultów, – przeklinanie władców, – wprowadzenie w błąd ludzi, – unieważnienie decyzji sądu wyższej instancji. Bezkarność, zdrada, zabójstwo – sądzone przez pełne zgromadzenie miejskie lub zgromadzenie narodowe. – Pwt 13.9, 11, 14-16; 16:19. | W ramach procedury zwanej eisangelia obywatel prywatny mógłby wnieść oskarżenie o zagrożenie dla demokracji państwa (informatorom zostałby przyznany immunitet do zeznawania przeciwko swoim wspólnikom) – tj. – bezkarność, – zdrada, – spisek, – przekupstwo, – wprowadzenie w błąd zgromadzenia. |
8. Inspiracja dla izraelskiego prawa idealnego króla
Kontynuuję moją serię o Platonie i powstaniu Biblii hebrajskiej autorstwa Russella Gmirkina, w której twierdzi się, że Pięcioksiąg zaciągnął wielki dług wobec greckich pism filozoficznych i politycznych Greków znajdujących się w Wielkiej Bibliotece Aleksandryjskiej. Prawo Mojżesza nałożyło na króla ograniczenia, które “nie posiadają odpowiedników na starożytnym Bliskim Wschodzie”. Nigdzie nie znajdziemy legalnych praw dotyczących wielkości wojska, skarbca i haremu. (Berman, 53) Z prawa w Księdze Powtórzonego Prawa 17:14-20 dowiadujemy się tego:
Księga Powtórzonego Prawa 17:14-20
Gdy wejdziesz do kraju, który ci daje Pan, Bóg twój, gdy go posiądziesz i w nim zamieszkasz, jeśli powiesz sobie: «Chcę ustanowić króla nad sobą, jak mają wszystkie okoliczne narody», tego tylko ustanowisz królem, kogo sobie Pan, Bóg twój, wybierze spośród twych braci – tego uczynisz królem. Nie możesz ogłosić królem nad sobą kogoś obcego, kto nie byłby twoim bratem. Gdy wejdziesz do kraju, który ci daje Pan, Bóg twój, gdy go posiądziesz i w nim zamieszkasz, jeśli powiesz sobie: «Chcę ustanowić króla nad sobą, jak mają wszystkie okoliczne narody», tego tylko ustanowisz królem, kogo sobie Pan, Bóg twój, wybierze spośród twych braci – tego uczynisz królem. Nie możesz ogłosić królem nad sobą kogoś obcego, kto nie byłby twoim bratem. Tylko nie będzie on nabywał wielu koni i nie zaprowadzi ludu do Egiptu, aby mieć wiele koni. Powiedział bowiem wam Pan: Tą drogą nigdy wracać nie będziecie. Nie będzie miał zbyt wielu żon, aby nie odwróciło się jego serce. Nie będzie gromadził wielkiej ilości srebra i złota. Gdy zasiądzie na królewskim swym tronie, sporządzi sobie na zwoju odpis tego Prawa u tekstu kapłanów-lewitów. Będzie go miał przy sobie i będzie go czytał po wszystkie dni swego życia, aby się nauczył czcić Pana, Boga swego, strzegąc wszystkich słów tego Prawa i stosując jego postanowienia, by uniknąć wynoszenia się nad swych braci i zbaczania od przykazań na prawo czy też na lewo, aby długo królował on i synowie jego w Izraelu.-
Król miał być wybierany przez zgromadzenie obywateli
Król podlegał prawom pisanym, które zostały przygotowane przez kapłanów. To dość niezwykłe. Ale gdzie indziej w Księdze Powtórzonego Prawa znajdujemy inne prawa, które typowy starożytny król z Bliskiego Wschodu przekazywał innym, tak że zgodnie z tą samą księgą prawa król:
– nie posiadał uprawnień sądowych; nie był nawet sędzią ostatniej instancji odwoławczej;
– nie pełnił żadnej funkcji religijnej; nie był strażnikiem kultu ani Świątyni;
– nie pełnił roli wojskowej, nawet w czasie wojny;
– nie brał odpowiedzialności za ekonomiczną ulgę dla swoich poddanych (np. umorzenie długu, manumisja) (Levinson, 529).
Wszystko to jest zupełnie inne niż w przypadku królów, o których później czytaliśmy w historii Izraela. Królowie tacy jak Dawid, Salomon i ich dynastyczni następcy żyli i rządzili bardzo podobnie jak potentaci królestw i imperiów wokół nich. Ale naszym obiektem zainteresowania jest tutaj idealny król według prawa Mojżesza. Świat grecki wiedział jednak o takich ograniczeniach dotyczących królów. Arystoteles opisał różnego rodzajów królów, w tym wybieralny i w dużej mierze ceremonialny urząd króla ateńskiego, archon basileus. Arystoteles w rzeczywistości radził, że najbardziej stabilnymi monarchiami były te o najmniejszej władzy:
Utrzymaniu ich [monarchii] sprzyjają oczywiści, ogółem biorąc, przyczyny stanowiące przeciwieństwo powyższych, w szczególności zaś, o ile chodzi o królestwo, ta okoliczność, że zakres władzy królewskiej ulega ograniczeniu. Im mniejszą władzę mają królowie, tym dłużej trwa z konieczności królestwo w ogóle. Bo i sami królowie wykazują mniej skłonności do despotyzmu, a żyją bardziej na stopie równości z innymi i mniej się spotykają z zawiścią poddanych. Z tego właśnie powodu utrzymało się królestwo przez długi czas u Molosów, podobnie jak u Lacedemończyków, dzięki temu, ze władza była tu podzielona od początku między dwóch królów, a nadto i dlatego, że ograniczył ją jeszcze Teopomp, w ten sposób między innymi, że ustanowił obok niej władzę eforów. Przez takie ograniczenie zakresu władzy królewskiej przedłużył jej trwanie, tak że poniekąd nie osłabił jej, lecz raczej ją wzmocnił. Myśl ta jest też zawarta w odpowiedzi, jaką podobno dał żonie, gdy go zapytała, czy się nie wstydzi, że synom przekazuje władzę królewską mniejszą, aniżeli ją od ojca przejął. “Bynajmniej – miał powiedzieć – bo przekazują ją o wiele trwalszą”.
Polityka, 1313a
Od “epoki klasycznej” ateński basileus przydzielał większe sprawy odpowiednim sądom; przywództwo wojskowe było prawem przypisanym innemu urzędowi, polemarchowi. Pełnił on pewne obowiązki religijne i w zasadzie jego urząd miał charakter ceremonialny. Inne greckie miasta posiadały różne typy urzędów królewskich: niektóre były wybieralne, inne dynastyczne; niektóre miały dwóch królów, inne tylko jednego, a jeszcze inne miały zespół królów; niektóre miały obowiązki wojskowe i religijne. W Cyrenie królowie byli w pewnym momencie pozbawieni swojej funkcji wojskowej.
Starożytni bliskowschodni królowie byli dalecy od jakiejkolwiek myśli o poddaniu się prawom pisanym lub nadzorowi kapłanów, jak to sobie można wyobrazić. Wśród Greków było jednak różnie. Wymóg, że obowiązki króla powinny być wykonywane w ścisłej zgodności z prawem pisanym, jest charakterystycznym pojęciem greckim. Stworzenie kopii prawa dla królewskich powołań uderzająco przypomina publikację ateńskich praw na Królewskiej Stoi. (Gmirkin, 35)
Platon (podobnie jak Arystoteles) podkreślał, jak ważne jest, by wszystkie urzędy podlegały prawu:
Bo gdziekolwiek w państwie prawo jest podporządkowane i bezsilne, nad tym państwem widzę zbliżającą się ruinę; lecz gdziekolwiek prawo jest panem nad sędziami, a sędziowie są sługami prawa, tam przewiduję zbawienie i wszystkie błogosławieństwa, jakimi bogowie obdarzają państwa. Prawa 3:715d
Tora (Pwt 17:18-20) wymagała od króla izraelskiego spisania praw dla siebie. Pomysł, że król powinien bardzo dobrze zapoznać się z prawami i wykonywać swoje obowiązki w ścisłej zgodności z prawem jest, co podkreśla Russell Gmirkin,
jednoznacznym odzwierciedleniem greckich pojęć politycznych. (Gmirkin, 36)
Porównajmy to, co przeczytaliśmy w hellenistycznym piśmie Hekatajosa z Abdery w jego Aegyptiace, w postaci sparafrazowanej u Diodora Sycylijskiego:
Po pierwsze, życie królów Egipcjan nie przypominało życia innych ludzi, którzy cieszą się autokratyczną władzą i robią we wszystkich sprawach dokładnie to, co im się podoba, nie będąc rozliczanymi, ale wszystkie ich czyny były regulowane przez przepisy prawa, nie tylko administracyjne, ale również te, które miały związek ze sposobem, w jaki spędzali swój dzień powszedni…
Dziwne może się wydawać, że król nie miał pełnej kontroli nad dzienną opłatą za przejazd, o wiele bardziej niezwykły był fakt, że królom nie wolno było podejmować żadnych decyzji prawnych ani dokonywać jakichkolwiek transakcji w sposób przypadkowy, ani karać nikogo przez złość, gniew lub z jakiegokolwiek innego niesprawiedliwego powodu, ale tylko zgodnie z ustanowionymi przepisami prawa….
Zgodnie z wytycznymi kapłanów
Fragment opisuje utopijny porządek stosunków z kapłanami kierującymi codziennymi sprawami króla (wszyscy królewscy słudzy byli nawet synami kapłanów!) i ze wszystkimi poddanymi żyjącymi długo i szczęśliwie za sprawą takiego króla. Dalej czytamy o perskim królu, Dariuszu, który pilnie studiował prawa Egiptu z kapłanami, znów z utopijnym społeczeństwem jako rezultatem. (Przeczytałem, że Dariusz również zrobił kopię tych praw, ale nie jestem pewien co do źródła tego twierdzenia):
Mówi się, że szóstym człowiekiem, który troszczył się o prawa Egipcjan, był Dariusz, ojciec Kserksesa; był bowiem uwikłany w bezprawie, które jego poprzednik, Kambyzes, pokazał przy traktowaniu sanktuariów Egiptu, i dążył do życia w cnocie i pobożności wobec bogów. Rzeczywiście, był on związany z samymi kapłanami Egiptu i uczestniczył z nimi w badaniu teologii i wydarzeń zapisanych w ich świętych księgach; a gdy dowiedział się z tych ksiąg o wielkości dusz starożytnych królów i o ich dobrej woli wobec poddanych, naśladował ich sposób życia. Z tego powodu był on przedmiotem tak wielkiego poważania, że on sam ze wszystkich królów był traktowany jak bóg przez Egipcjan za swego życia, podczas gdy w chwili jego śmierci został obdarzony takimi samymi honorami jak starożytni królowie Egiptu, którzy rządzili w najściślejszej zgodzie z prawami.
6 System prawa stosowany na całej ziemi był dziełem, jak mówią, ludzi właśnie wymienionych, i zyskał sławę, która rozprzestrzeniła się wszędzie wśród innych narodów;
Hekatajos (ponownie za pośrednictwem Diodora Sycylijskiego, 40:3-4) przedstawił dalej czas, w którym Mojżesz wybrał wszystkich najmądrzejszych i najbardziej zdolnych ludzi do pełnienia funkcji kapłanów i sędziów oraz do zarządzania wszystkimi sprawami związanymi ze sprawiedliwością i zwyczajami w państwie. Nie to, że Hekatajos opisywał rzeczywistość historyczną. Jego pisma przedstawiały raczej “greckie pojęcia polityczne obce zarówno Egipcjanom jak i Żydom z czasów przedhellenistycznych”. (To znaczy, przed 300 rokiem p.n.e.) We wszystkich scenariuszach Hekatajosa przedstawia on kapłanów jako cenzorów zachowań obywateli, strażników prawa lub nomofylakes, którzy mają spełniać techniczną funkcję. Kapłani w tej roli “działali jako nadzorcy i doradcy prawni królów Egiptu”. Urząd nomofylakes był cechą wielu greckich miast-państw. Arystoteles opisywał ich funkcję w Ateńskiej Konstytucji 4:4 i 8:4:
strażnik prawa … pilnował sędziów, aby rządzili zgodnie z prawem …obowiązek strzeżenia prawa, tak jak istniał jeszcze przedtem jako nadzorca… który czuwał nad największymi i najważniejszymi sprawami państwa, a zwłaszcza karał przestępców za pomocą suwerennej władzy…
Nomofylakes nadzorowali zarówno zachowanie sędziów, jak i ogół społeczeństwa.
Jednoznaczna rola kapłanów lewickich jako strażników i publicznych orędowników praw pisanych, które miały być przestrzegane zarówno przez sędziów, jak i przez ludzi, oraz ukryta odpowiedzialność za edukowanie króla w jego obowiązkach służbowych za pośrednictwem tych pism i egzekwowanie pisemnych statutów od króla, upodabnia kapłanów lewickich do wyraźnie greckiego urzędu nomofylakes, ten sam urząd został powetrzony kapłańskim następcom Mojżesza w historii fundacyjnej autorstwa Hekatajosa. (Gmirkin, 36)
Hekatajos na temat kapłanów:
Przywódcą tej kolonii był taki jeden Mojżesz, bardzo mądry i dzielny człowiek, który po zdobyciu tego kraju, pośród innych miast, zbudował to obecnie najsłynniejsze miasto, Jerozolimę, i tamtejszą świątynię, która jest tak bardzo czczona pośród nich. On ustanowił święte obrzędy i ceremonie, za pomocą których czczą Boga; i ustanowił prawa dla metodycznych rządów państwa. . . . Wybrał też najwybitniejszych ludzi, którzy najlepiej nadawali się do rządzenia i kierowania całym narodem i mianował ich kapłanami, których obowiązkiem było nieustanne uczęszczanie do świątyni i zatrudnianie się w publicznym kulcie i służbie Bogu.
On również uczynił z nich sędziów, do podejmowania decyzji w najpoważniejszych sprawach, i zobowiązał się do ich troski o zachowanie swoich praw i zwyczajów. Dlatego mówią, że Żydzi nigdy nie mieli żadnego króla, ale że kierownictwo ludu zawsze było powierzane kapłanowi, który przewyższa całą resztę w roztropności i cnocie. Nazywają go najwyższym kapłanem, a oni uważają go za posłańca i tłumacza umysłu i poleceń Boga. . . . . . . Tak właśnie Hekatajos z Abdery opowiadał o Żydach.
Gmirkin przypomina nam, by w tym kontekście porównywać pisma Platona.
To ciekawe, że w Państwie Platona, gdzie fyla strażników stanowiła wyróżnione plemię królów-filozofów, fylakes nie mogli posiadać ani ziemi, ani domów (Państwo 3.341d-417e), podobnie jak biblijne plemię Lewitów w Pwt 12.12, 18-19; 14.22-27; 18.1-2; Joz 13.14, 33; 18.7 (ale w odróżnieniu od lewitów, którzy posiadali miasta i domy w Kpł 25.32-34; Joz. 21.1-42). (Gmirkin, 64)
9. Kapłani i prorocy biblijni – z greckimi nutami
Narracje Biblii hebrajskiej (Stary Testament) rozgrywają się w Syrii, na Synaju, w Egipcie, Mezopotamii, Jordanii, Fenicji, Kanaanie i ten fakt wpływa na sposób, w jaki wyobrażamy sobie, jak autorzy stworzyli te opowieści. Wyobrażamy to sobie, opierając się na wspomnieniach, tradycjach, opowieściach zarówno ustnych jak i pisanych z tych samych ziem. Oczekujemy, że naukowcy spojrzą na kodeksy prawa, praktyki religijne, instytucje rządzące i zwyczaje społeczne Lewantu, Hetytów i Mezopotamii w kontekście literatury biblijnej i zgodnie z oczekiwaniami rzeczywiście znajdą w tych miejscach punkty styczne.Tymczasem w pismach tych ledwie dostrzegamy przebłyski świata śródziemnomorskiego: po pierwsze, są w nich pomijane odniesienia do potomków Noego poprzez wyznaczenie Jafetowi Hellas (Grecji) jako miejsca do osiedlenia; po drugie Danielowi objawia się tajemniczy sen o apokaliptycznej przyszłości. Jednak Anselm Hagedorn sugeruje na podstawie Joela i Zachariasza, że kontakt ze światem greckim mógł być “bardziej intensywny, niż chcą nam to powiedzieć źródła biblijne”. (2004. s. 60)Księga Joela 3,6
A niewolników z Judy i z Jerozolimy sprzedaliście Grekom, by ich oddalić od ojczyzny.
Księga Zachariasza 9,13
Gdyż naciągnę sobie Judę niczym łuk, na cięciwę nałożę Efraima niczym strzałę i pobudzę twoich synów, Syjonie, przeciwko twoim synom, Grecjo, i sprawię, Syjonie, że będziesz jak miecz bohatera!
Być może nie są one dobrze znane poza środowiskiem akademickim, ale istnieją znaczące badania, które umieszczają Lewant (w tym “biblijny Izrael”) w orbicie geograficznej i kulturowej litoralu wschodniośródziemnomorskiego, najbardziej widoczne w czasie podbojów Aleksandra, ale także kulturowo wieki wcześniej. Poniżej niektóre z tych badań (do których miałem dostęp w ramach przygotowań do tego stanowiska):
- J. Davis’s People of the Mediterranean: An Essay in Comparative Social Anthropology,
- Horden i Purcell’s The Corrupting Sea: A Study of Mediterranean History
- oraz Anselm Hagedorn Between Moses and Plato: Individual and Society in Deuteronomy and Ancient Greek Law.
To właśnie w tym kontekście teza Gmirkina skupia się na hellenistycznym pochodzeniu Pięcioksięgu. W szczególności zwraca uwagę na centralną rolę Wielkiej Biblioteki Aleksandryjskiej, założonej po podbojach grecko-macedońskich około 300 lat p.n.e. i odpowiedzialnej za gromadzenie kopii wszystkich dzieł literackich znanego świata. To właśnie dzięki temu centralnemu repozytorium uczeni judejscy mieli z pewnością dostęp do wielkich dzieł filozoficznych i politycznych Platona, Arystotelesa i innych. Do tezy Gmirkina odnosi się również fakt, że jednym z najpopularniejszych tematów w kręgach literackich w całym greckojęzycznym świecie było pytanie o “najlepszą formę rządów”. I właśnie takim rodzajem literatury jest Pięcioksiąg – narracyjna historia i szczegółowa ekspozycja “praw idealnych”, “idealnej konstytucji”, najmądrzejszej z podręczników prawa wśród wszystkich narodów, jak informuje nas Księga Powtórzonego Prawa 4: 5-8:
Patrzcie, nauczałem was praw i nakazów, jak mi rozkazał czynić Pan, Bóg mój, abyście je wypełniali w ziemi, do której idziecie, by objąć ją w posiadanie. Strzeżcie ich i wypełniajcie je, bo one są waszą mądrością i umiejętnością w oczach narodów, które usłyszawszy o tych prawach powiedzą: «Z pewnością ten wielki naród to lud mądry i rozumny». Bo któryż naród wielki ma bogów tak bliskich, jak Pan, Bóg nasz, ilekroć Go wzywamy? Któryż naród wielki ma prawa i nakazy tak sprawiedliwe, jak całe to Prawo, które ja wam dziś daję?
Tak więc dla tezy Gmirkina nie bez znaczenia jest fakt, że najwcześniejsze bezpieczne dowody pism Pięcioksięgu pochodzą z tamtego okresu, z III wieku p.n.e., i że główny temat i zainteresowanie tymi pismami jest taki sam, jaki znajdujemy wśród ówczesnych greckich filozofów – ustanowienie i przedstawienie idealnych konstytucji i doskonałych praw mających wspierać najszczęśliwsze i najbardziej sprawiedliwe społeczeństwo, jakie można sobie wyobrazić.
Wśród niektórych uderzających zbieżności między światami Grecji i Biblii hebrajskiej, które zostały zidentyfikowane przez Gmirkina i omówione do tej pory: dwunastoplemienna organizacja ludu oraz podporządkowanie króla strażnikom moralnym lub nadzorowi kapłańskiemu
W ostatnim wpisie w tej części opracowania Gmirkina przyjrzymy się niektórym aspektom kapłanów Aarona, spokrewnionych z nimi lewitów i roli proroków. Zobaczymy, że podczas gdy Pięcioksiąg wykazuje znaczne odstępstwa od praktyki ateńskiej i filozoficznych ideałów Platona, pozostają pewne punkty styczne, które są godne uwagi.
Kapłani świątynni
Wiemy z Arystotelesa (Polityka 1300a, 19ff; Konstytucja Ateńska 57), że ateńskie urzędy kapłańskie były powoływane albo w wyborach powszechnych, albo w drodze losowania, ale koniecznością był to, aby pewna proporcja kandydatów należała do dwóch starożytnych rodzin kapłańskich, Eumolpidów i Keryków. Oczywiście człowiek od razu myśli o Aaronidach w Pięcioksięgu i Zadokitach w Księdze Ezechiela.Platon rozważał idealną konstytucję (a raczej drugą co do wielkości, ponieważ wszystko, co ludzkie, musi być gorsze od systemów boskich) i uznał za najbardziej konieczne, aby funkcje kapłańskie były wypełniane przez osoby nie tylko czyste fizycznie, ale także moralnie i stosownie do dziedzictwa rodzinnego:
powinniśmy sprawdzić, po pierwsze, czy jest on zdrowy i prawdziwie urodzony, a po drugie, czy pochodzi z domów, które są możliwie najczystsze, będąc czystym od morderstw i wszystkich takich przestępstw przeciwko religii, a także od rodziców, którzy żyli według tej samej zasady. (Prawa 759c)
W nawiązaniu do notatek końcowych Russella Gmirkina zauważyłem, że tytuł “arcykapłana” nie został sprawdzony dla żadnego greckiego miasta aż do połowy III wieku, czyli do ery hellenistycznej.
Po tym czasie staje się to bardzo powszechne. . . . . …Prawa Platona przewidują przyszłość i mogły mieć istotny wpływ na praktyki ateńskie w czasach hellenistycznych. (Morrow s. 418)
Interesujące jest to, że filozoficzna dyskusja Platona powinna być uważana za możliwe źródło instytucjonalnych innowacji w Atenach w epoce helleńskiej. Ten pogląd klasyków wzmacnia argument Russella Gmirkina, że to samo pismo wpłynęło na autorów Pięcioksięgu. Szczególnie interesujący jest jednak fakt, że Platon mówił dalej o potrzebie najbardziej cnotliwego charakteru kapłanów Apollina i Heliosa. Fizyczna doskonałość nie była wystarczająca.
Dlatego najbardziej konieczne jest, aby egzekutorzy [kapłani Apollina i Heliosa] byli ludźmi o wybitnie całkowitej cnocie. (Prawa 945e)
Wezwanie do kapłaństwa czystego moralnie brzmi bardzo biblijnie, ale nie sądzę, aby Gmirkin zwracał uwagę na konkretny związek w tym względzie. (Poprawcie mnie, jeśli się mylę.) Na pewno jednak ma miejsce potępienie kapłanów, którzy postępują niemoralnie u Proroków. Kolejną unikalną innowacją Platona było powierzenie tym kapłanom obowiązków obywatelskich. To znaczy, że ich funkcje wykraczały poza ofiary i inne “religijne” obowiązki. Już wcześniej widzieliśmy, że Pięcioksiąg powierzył również obowiązki obywatelskie kapłanom, ponieważ mieli oni nadzorować postępowanie króla i zobaczymy kolejne przypadki obowiązków obywatelskich dla kapłanów w rozdziale “Eksperci w prawie świętym” poniżej. Związany z nim arcykapłan i kolegium kapłańskie [według Platona/Athensa] w sposób uderzający odpowiadają żydowskiemu arcykapłanowi i arcykapłanom, którzy przewodniczyli geruzji (Wielkiemu Sanhedrytowi) i narodowi. (Gmirkin s. 36)
Wędrowcy i lewici
Gmirkin zauważa podobieństwa między nietolerancyjnymi żebraczymi kapłanami. Co ciekawe, Platon w rzeczywistości mówi o tych ludziach kpiąco, a dramatopisarze z nich kpią. Gmirkin komentuje ten fakt, ale nie prowadzi dalszej dyskusji. Jeśli autorzy biblijni czerpali z literatury greckiej i precedensów, to w dużej mierze oczyszczali swoje modele lub odwołując się do utraconych źródeł. Jeśli jednak chodzi o historię narracyjną, taką jak w Księdze Sędziów, w rozdziale 18, czytamy o lewicie, który chciał zatrudnić się u najwyżej licytującego; a następnie w rozdziałach 19-21 jeden z takich wędrowców ostatecznie sprowadza krwawą ruinę na plemiona Izraela. W bardziej pozytywnym tonie czytamy o ich idealnym statusie, pozbawionych ziemi i zależnych od dobroczynności, jak to zostało zapisane w Księdze Powtórzonego Prawa 12:11-19; 14:22-27; 26:11-13; Liczb 18:23-30.Eksperci w dziedzinie prawa świętego
Podczas gdy kapłani świątynni wykonywali ofiary i inne rytuały, nie byli oni ekspertami w świętym prawie. Ta umiejętność była zarezerwowana dla innej klasy urzędników, egzegetów. Egzegetowie byli konsultowani w celu interpretacji symboli, udzielania porad na temat liczby i rodzaju ofiar (i do których bogowie byli zobowiązani w przypadku niektórych świąt i obrzędów), porad dotyczących świętych miejsc i tego, co było wymagane do oczyszczenia miejsca zanieczyszczonego krwią (Morrow, str. 423-427). Problem zanieczyszczenia krwi nie był bez znaczenia. Jest to sprawa greckich tragedii i prawodawstwa w Księdze Powtórzonego Prawa. W poniższych uwagach rozszerzam nieco Gmirkina i czerpię bezpośrednio z artykułu, który on cytuje: Anselm Hagedorn, “Deut 17,8-13, Procedure for Cases of Pollution?” ZAW 115 (2003) 538-56. W następnym rozdziale Gmirkin omawia szczegóły samych praw i ich porównania z ustawodawstwem greckim i bliskowschodnim, ale w tym poście interesuje nas sposób, w jaki biblijni kapłani wydają się wypełniać rolę ateńskich “egzegetów” interpretatorów świętego prawa, z naciskiem na ich rolę w oczyszczaniu terytorium z poczucia winy za krew lub zanieczyszczenia.
Księga Powtórzonego Prawa 17:8-13
Jeśli za trudno ci będzie osądzić jakiś wypadek, jak zabójstwo, spór lub zranienie, jakikolwiek proces w tym mieście, wstaniesz i pójdziesz do miejsca, które sobie obierze Pan, Bóg twój. Tam udasz się do kapłanów-lewitów i do sędziego, który w tych dniach będzie sprawował urząd. Poradzisz się, oni ci dadzą rozstrzygnięcie. Zastosujesz się do orzeczenia, jakie ci wydadzą w miejscu, które sobie obierze Pan, i pilnie wykonasz wszystko, o czym cię pouczą. Postąpisz ściśle według ich pouczenia i według ich rozstrzygnięcia, jakie ci dadzą, nie zbaczając ani na prawo, ani na lewo od ich orzeczenia. Człowiek, który pychą uniesiony nie usłucha kapłana ustanowionego tam, aby służyć Panu, Bogu twemu, czy też sędziego, zostanie ukarany śmiercią. Usuniesz zło z Izraela. Cały lud słysząc to ulęknie się i już więcej nie będzie się unosił pychą.
W przypadku zbrodni z rozlewem krwi miały być wysłuchiwane i rozstrzygane w centralnym sanktuarium bóstwa, a obok sędziego cywilnego (jak w Atenach, najwyraźniej wybieranego co roku) byli kapłańscy znawcy prawa świętego.
Księga Powtórzonego Prawa 19:1-13
Gdy Pan, Bóg twój, wytępi narody, których ziemię ci daję, abyś je z niej wypędził i zamieszkał w ich miastach i domach – ustanowisz sobie trzy miasta w kraju, który ci daje Pan, Bóg twój, abyś go posiadł. Drogę do nich utrzymasz w dobrym stanie i na trzy części podzielisz obszar kraju, który ci daje Pan, Bóg twój, aby tam schronienie znalazł każdy zabójca.
W następującym wypadku zabójca, który by tam uciekł, może pozostać przy życiu: jeśliby zabił bliźniego nieumyślnie, nie żywiąc przedtem do niego nienawiści. Jeśli na przykład poszedł z drugim do lasu ścinać drzewo, uchwycił ręką siekierę, by ciąć w drzewo, żelazo zaś odpadło od drzewca i trafiło śmiertelnie bliźniego – taki może schronić się do jednego z tych miast, by ratować swe życie, aby ściągający mściciel krwi wzburzony gniewem nie dosięgnął go ze względu na zbyt daleką drogę i życia go nie pozbawił, gdyż ten nie jest winien śmierci, bo nie żywił zastarzałej nienawiści do zmarłego. Dlatego ja ci rozkazuję: Trzy miasta sobie ustanowisz. Gdy poszerzy Pan, Bóg twój, twe granice, jak to poprzysiągł twym przodkom, i odda ci całą ziemię, którą poprzysiągł dać przodkom, jeśli będziesz strzegł pilnie całego tego prawa, które ja ci dzisiaj przedkładam, miłując Pana, Boga swego, chodząc Jego drogami po wszystkie dni, wtedy dodasz jeszcze do tych miast dalsze trzy miasta, by nie wylewać niewinnej krwi w tym kraju, który ci Pan, Bóg twój, daje w posiadanie. W przeciwnym razie krew ciążyć będzie na tobie.
Jeśli jednak człowiek z nienawiści do swego bliźniego czatował na niego, powstał przeciw niemu, uderzył go śmiertelnie, tak iż tamten umarł, i potem uciekł do jednego z tych miast, starsi tego miasta poślą po niego, zabiorą go stamtąd i oddadzą w ręce mściciela krwi, by umarł. Nie zlituje się nad nim twoje oko, usuniesz spośród Izraela [przelanie] krwi niewinnego, by ci się dobrze powodziło.
Zwróć uwagę na obserwację Hagedorna:
To… dość uderzające, że Księga Powtórzonego Prawa nigdy nie mówi o karze za morderstwo. Teksty takie jak Pwt 19,1-13 określają, co może się stać z osobą, która zabiła, ale nawet zapis w Pwt 19,11-13 i krótkie stwierdzenie w Pwt 19,21b … nigdy nie opisują konkretnej procedury postępowania z morderstwami wewnątrz społeczności. (Hagedorn 2003, s. 542)
Wniosek jest taki, że kapłani, podobnie jak egzegeci w Grecji, którzy również zdecydowali się na podjęcie kroków w celu oczyszczenia ziemi z poczucia winy za krew po pewnych rodzajach zabójstw, dokonaliby sądu w imieniu Boga. Cytowane przeze mnie fragmenty mówią o usunięciu winy za niewinną krew z Izraela, a inne fragmenty z pism biblijnych mówią o przelaniu krwi zanieczyszczającej lub plamiącej ręce, ubranie i głowę winnego. Księga Liczb 35,33 wyraźnie mówią o tym, że (tak jak w świecie greckim) przelana krew ludzka zanieczyszcza ziemię:
Nie będziecie bezcześcili kraju, w którym mieszkacie. Krew bezcześci ziemię i nie ma innego zadośćuczynienia za krew przelaną, jak tylko krew tego, który ją przelał.
Należy za wszelką cenę unikać zbezczeszczenia ziemi, ponieważ zbezczeszczona ziemia odzwierciedla stan mieszkających na niej ludzi. Istnieją jednak przypadki w Starym Testamencie, w których wyraźnie stwierdza się, że zabójstwo jest uzasadnione i w związku z tym nie będzie miało miejsca poczucie winy za krew. . . . W Wj 22,1 czytamy, że dopuszczalne jest zabicie włamywacza, jeśli dzieje się to w nocy. Jak zobaczymy poniżej, w świecie greckim również pewne zabójstwa nie powodują zanieczyszczenie. I oczywiście zabijanie w samoobronie lub na wojnie też nie prowadzi do zanieczyszczenia. . . Skierowanie do centralnego sanktuarium przenosi pewne przypadki ze sfery cywilnej na sferę świętą – w Księdze Powtórzonego Prawa nie jest już możliwe ustanowienie sprawiedliwości bez kapłaństwa, co ponownie napotkamy, patrząc na Księgę Powtórzonego Prawa 21,1-9 (Hagedorn 2003, s. 543-44).
Księga Powtórzonego Prawa 21:1-9
Gdy w kraju, który ci daje w posiadanie Pan, Bóg twój, znajdzie się na polu leżący trup człowieka zabitego, a nie wiadomo, kto go uderzył, wtedy przyjdą starsi i sędziowie odmierzyć odległość trupa od okolicznych miast. Gdy chodzi o miasto, które jest najbliżej trupa, starsi tegoż miasta wezmą jałowicę, która jeszcze nie pracowała i nie nosiła jarzma. Jałowicę tę sprowadzą starsi miasta do rzeki nie wysychającej, na miejsce nieuprawione i nieobsiane i złamią jej kark w rzece. Wtedy nadejdą kapłani, synowie Lewiego; bo Pan, Bóg twój, wybrał ich, by Mu posługiwali, błogosławili w Jego imieniu i by ich wyrokiem rozsądzano wszelki spór i sprawę o zranienie. Wszyscy starsi miasta, które leży najbliżej zamordowanego, umyją ręce nad jałowicą, której kark złamano w rzece, i powiedzą te słowa: «Nasze ręce tej krwi nie wylały, a oczy nasze jej nie widziały. Panie, oczyść z winy lud swój, Izraela, któregoś wybawił, i nie obarczaj krwią niewinną ludu swego, Izraela». I odpuszczona będzie im ta krew. W ten sposób usuniesz niewinną krew spośród siebie i uczynisz to, co jest słuszne w oczach Pana.
Inna forma zanieczyszczenia – zarówno w świecie greckim jak i hebrajskim – powstała w wyniku choroby. Egzegeci i kapłani zostali wezwani z boskiej woli odpowiednich bóstw do podjęcia właściwych środków w celu oczyszczenia osób i majątku.
Prorocy
O prorokach czytamy w Biblii, ale grecki termin mantis może być tłumaczony jako wyrocznia, jasnowidzący lub wieszcz. Platon pozwolił, aby kobiety stały się zarówno kapłankami, jak i prorokiniami, ale jak wiemy, Biblia zezwala na równość płci tylko dla proroków, a nawet to wydaje się dość rzadkie – mamy tutaj zwłaszcza Miriam, Deborę i Huldę. Najbardziej znaną grecką instytucją prorocką była prorokini w Delfach, która przemawiała jako medium dla Apollina. Niektórzy prorocy byli przywiązani do świątyń, inni byli “wolnymi strzelcami”. Jak wiemy, prorocy byli konsultowani przed podjęciem decyzji o wyprawach wojskowych i wszelkich innych ważnych działaniach.W świecie greckim prorocy byliby konsultowani w celu interpretacji wróżb, ale ten sposób rozeznawania woli Bożej był zabroniony w Pięcioksięgu. Być może nie do końca przypadkowo status proroka w Atenach wszedł w swój nadir po katastrofalnej klęsce militarnej wynikającej z tego, że generał słuchał towarzyszących mu mantei (proroków):
Wszystko było wreszcie gotowe, a oni byli w punkcie wyjścia, kiedy nastąpiło zaćmienie księżyca (413 p.n.e.), które miało miejsce podczas pełni. Większość Ateńczyków, będąc pod głębokim wrażeniem tego wydarzenia, nakłaniała teraz generałów do oczekiwania; a Nikiasz, który był nieco przesadnie przywiązany do tego rodzaju wróżbiarstwa i praktyk, odmówił od tego momentu nawet wzięcia pod uwagę kwestii odejścia, aż do czasu, gdy odczekał trzy razy dziewięć dni zalecanych przez wieszczów. (Tukitydes 7.50.4)
W ten sposób przypieczętowano katastrofalną zgubę ateńskiej ekspedycji. Księga Powtórzonego Prawa wyraża również podejrzliwość i narzuca prorokom “skrajną weryfikację”. Jeśli zostanie udowodnione, że są fałszywi pod jakimkolwiek względem – muszą być “narodowi”, pochodzić z tradycji Mojżesza, stosować się do prawa religijnego, być dokładni w swoich przepowiedniach – muszą zostać straceni (Pwt 13:1-11; 18:15-22). To było jeszcze surowsze niż kara Platona:
Ale co do tych wszystkich, którzy stali się jak bestie skrzeczące, i którzy poza tym twierdzą, że bogowie są niedbali lub otwarci na łapówki, gardzą ludźmi, oczarowując dusze wielu żyjących i twierdząc, że oczarowują dusze zmarłych, i obiecują przekonać bogów, oczarowując ich, jak gdyby, ofiarami, modlitwami i zaklęciami, i którzy starają się w ten sposób zniszczyć zupełnie nie tylko jednostki, ale całe rodziny i państwa dla pieniędzy, – jeżeli którykolwiek z tych ludzi zostanie uznany za winnego, sąd wyda rozkaz uwięzienia go zgodnie z prawem w więzieniu miejskim i zarządzi, aby żaden wolny człowiek nigdy nie zbliżył się do takich przestępców i aby otrzymał od sług rację żywieniową ustaloną przez Strażników Prawa. (Prawa 909b-c)
Wniosek
Do tej pory byłem zainteresowany relacjami Russella Gmirkina na temat instytucji prawnych i konstytucyjnych. Jego następny rozdział wchodzi w gąszcz konkretnych praw. Nie mam zamiaru zajmować się tym wszystkim, ale wybiorę garść do dyskusji.
Gmirkin, Russell. 2016. Plato and the Creation of the Hebrew Bible. Routledge, New York.
Hagedorn, Anselm C. 2003. “Deut 17,8-13, Procedure for Cases of Pollution?” ZAW 115 (2003) 538-56
Hagedorn, Anselm C. 2004. Between Moses and Plato: Individual and Society in Deuteronomy and Ancient Greek Law. Vandenhoeck & Ruprecht, Gottingen.
Morrow, Glenn R. 1993. Plato’s Cretan City: A Historical Interpretation of the Laws. Princeton University Press, Princeton, NJ. (Originally published 1960)
10. Prymitywna demokracja w starożytnym Izraelu
Stwierdza on również, że “Wyjście do Jozuego: przedstawienie starszyzny i zgromadzenia jako “krajowych instytucji demokratycznych” . . . . . podległych. . . Mojżeszowi i Jozuemu.”Demokratyczny? Naprawdę? Z czego Gmirkin ekstrapoluje jakąś sensowną formę procesu demokratycznego?Użytkownik Austendw kwestionuje punkt postu na temat zgromadzeń i urzędów biblijnych opartych na greckich instytucjach?
Drobna edycja pomija kilka zdań w celu uzyskania skoncentrowanego przekazu tematu, a formatowanie bez grafiki i kolorów czcionek. Odpowiadam tu własnymi słowami opowiadając się za obrazem Russella Gmirkina. W literaturze historycznej powszechnie uznaje się procesy “demokratyczne”, widoczne w zachowanych zapisach starożytnych cywilizacji mezopotamskich i przedklasycznych cywilizacji greckich, a także w życiu plemiennym wczesnoeuropejskich ludów germańskich i w tradycyjnym życiu wiejskim dużej części dzisiejszego świata.Termin ten często historycznie wskazuje jedynie na to, że wolni ludzie mieli znaczący udział w podejmowaniu ważnych decyzji wspólnotowych, takich jak prowadzenie wojny i pociąganie do odpowiedzialności swoich królów. To, że pominięto kobiety i niewolników, dyskwalifikowałoby taki proces z bycia prawdziwą demokracją według dzisiejszych standardów, ale nie jest to standard stosowany przez historyków, którzy mówią o procesach demokratycznych w dawnych cywilizacjach.Tak Thorkild Jacobsen wyjaśniła to na początku swojego artykułu “Prymitywna demokracja w starożytnej Mezopotomii”,
Będziemy używać “demokracji” w jej klasycznym, a nie współczesnym znaczeniu jako określenia formy rządów, w których wewnętrzna suwerenność spoczywa w dużej części na rządzonych, a mianowicie na wszystkich wolnych, dorosłych, męskich obywatelach, bez rozróżnienia na majątek i klasę. Ta suwerenność spoczywa na tych obywatelach, co oznacza, że główne decyzje – takie jak decyzja o podjęciu wojny – są podejmowane za ich zgodą, że obywatele ci stanowią najwyższą władzę sądowniczą w państwie, a także że władcy i sędziowie uzyskują swoje stanowiska za tą samą zgodą i ostatecznie czerpią z niej swoją władzę. Przez “prymitywną demokrację” rozumiemy ponadto formy władzy, które – choć można je uznać za mieszczące się w podanej właśnie definicji demokracji – różnią się od klasycznych demokracji bardziej prymitywnym charakterem: różne funkcje władzy są jeszcze mało wyspecjalizowane, struktura władzy jest luźna, a mechanizmy koordynacji społecznej za pomocą władzy są jeszcze niedoskonale rozwinięte. Jacobsen, T. 1943. “Primitive Democracy in Ancient Mesopotomia” w Journal of Near Eastern Studies, tom 2, nr 3, s. 159.
Z mitów Sumerów i Akadyjczyków, w których bogowie żyli jak ludzie, możemy wywnioskować, że Sumerowie i Akadyjczycy żyli kiedyś w “prymitywnych, demokratycznych” społeczeństwach.
Bogowie, by wymienić tylko jeden przykład, byli przedstawiani jako ubrani w charakterystyczną kożuchową (owczą skórę?) odzież długo po tym, jak ten materiał nie był już używany przez mężczyzn. W podobny sposób musimy wyjaśnić fakt, że bogowie są zorganizowani politycznie zgodnie z zasadami demokracji, zasadniczo różniącymi się od autokratycznych państw ziemskich, które spotykamy w Mezopotamii w okresach historycznych. Tak więc odbicie domeny bogów znajdujemy w starszych formach, w ziemskim państwie Mezopotamii, jak to miało miejsce w czasach prehistorycznych. Zgromadzenie, które znajdujemy w świecie bogów, opierało się na szerokich demokratycznych podstawach …Jacobsen, s. 167W 1963 roku Abraham Malamat zauważył w Biblii uderzające podobieństwa między sumeryjskim poematem o Gilgameszu (choć nie słynnym “eposem o Gilgameszu”) a relacją o oderwaniu się północnych dziesięciu plemion Izraela od Królestwa Roboama (dawniej Zjednoczonego Królestwa Izraela). Została ona opublikowana jako “Kingship and Council in Israel and Sumer: a Parallel” również w Journal of Near Eastern Studies (22, 4, 247-253).
Gilgamesz przedłożył sprawę
starszyźnie miasta,szukał, szukał
słów:
“Nie poddawajmy się
domowi Kisz…”
Starszyzna jego miasta podczas zgromadzenia
dała odpowiedź Gilgmeszowi:
“Poddajmy się
domowi Kisz…”
Ufając Inannie, Gilgamesz,
Pan Kullabu, nie wziął sobie do serca
słów starszyzny jego miasta.
Za drugim razem Gilgamesz,
Pan Kullabu, przedłożył po raz drugi sprawę starszyźnie swojego miasta,
…Starszyzna jego miasta podczas zgromadzenia
dała odpowiedź Gilgmeszowi:
“Nie poddawajmy się domowi Kisz
zabijmy go za pomocą bronią.”
Gilgamesz i Akka, tłum. własne na podstawie Jacobsen (1987)
Znamy biblijną relację króla Roboama (1 Król 12), który spotkał się z żądaniami ludu północnych plemion Izraela, aby złagodzić tyraniczne jarzmo, jakie narzucił im Salomon. Tak jak w opowieści o Gilgameszu, Malamat zauważył, Roboam starał się o radę starszyzny (“starszyzna” była bardziej prawdopodobną rangą lub urzędem, jak dzisiejsi “senatorowie”, niż ciało nie wyróżniające się niczym bardziej niż wiekiem), ale nie powiedzieli mu tego, co chciał usłyszeć. Zwrócił się więc do innego ciała (“zgromadzenia”), które dało mu pozwolenie na unieważnienie rady poprzedniej rady. (Pełne argumenty Malamata wykraczają poza zakres tego artykułu). Tak więc w 1 Krl 12 dowiadujemy się, że ludowe zgromadzenie północnych plemion Izraela wykorzystało władzę do odseparowania się od większego królestwa; w starszym poemacie Mezopotamii dowiadujemy się o zgromadzeniu ogłaszającym decyzję o zwalczaniu jarzma obcego króla i mianowaniu miejscowego króla (Gilgamesza) do przeprowadzenia niezbędnej wojny. Czytamy o tego samego rodzaju “demokratycznych” zgromadzeniach funkcjonujących w świecie Homera podczas wojny trojańskiej. Główny król, Agamemnon, był zobowiązany do wysłuchania obrad kolektywu wojowników i przyjmowania ich wyroków, jeśli chciał zachować ich wierność. W drugiej księdze Iliady poeta pokazuje nam nawet, że najmniejszy z małych miał prawo wypowiadać się w zgromadzeniu, nawet surowo krytykując króla. W tym samym zgromadzeniu arystokraci zastraszają i poniżają arystokratów – i obwiniają ich za swój wygląd fizyczny i piskliwy głos poety – ale dopiero wtedy, gdy pozwala się mu mówić.Jeszcze później, w “klasycznych” czasach greckich (zwłaszcza w Atenach w V w. p.n.e.), kiedy bardziej formalne instytucje były regulowane w celu stworzenia demokratycznego państwa, dostrzegamy znaczące różnice w stosunku do współczesnych idei demokracji: kobiety i niewolnicy nie mieli głosu politycznego; niektóre urzędy były ograniczone do arystokratów lub właścicieli nieruchomości. Ale klasyczne Ateny charakteryzujemy etykietą “demokracja”. Jak czytamy w streszczeniu do Demokracji przed demokracją? Yvesa Schlemiela,
Czy demokracja została wymyślona przez Greków w celu zastąpienia anarchii i rządów imperialnyvh charakterystycznych dla wcześniejszych społeczeństw Bliskiego Wschodu? Chociaż to, co zostało wyraźnie zapożyczone ze starożytności przez współczesnych myślicieli politycznych, wygląda na ateńskie, to jednak demokracja istniała przed [greckim] polis. Polityka egipska i mezopotamska opierała się na debacie publicznej i szczegółowej procedurze głosowania, niezliczone zgromadzenia zwoływane u progu budynków publicznych lub bram miasta, sporne procesy były przedkładane sądom wyższej instancji, uprawnienia równoważące przypominały przywódcom, że sprawiedliwość jest ich obowiązkiem. To nie była pełna demokracja, ale grecka wersja też nie była doskonała…International Political Science Review, 2000, v21, n2, pp. 99-120 Użytkownik Austendw argumentuje dalej, że w Biblii lud Izraela “zawiera kontrakt z Jahwe”. Zgadza się. Lud otrzymuje wybór i dobrowolnie, zbiorowo, zgadza się na to. Oczywiście scenariusz na Synaju nie jest historyczny – chyba że przyjmiemy, że Bóg dosłownie pojawił się na górze, aby przemówić do Mojżesza i przerazić Izraelitów meteorologicznymi i geologicznymi pokazami swojej niesamowitości. I chociaż forma i brzmienie niektórych praw biblijnych wydaje się być w formie bliskowschodnich kontraktów lub traktatów, to jednak jest jasne, że w tej historii ludność Izraela, jako zgromadzenie zbiorowe, zgadza się na te warunki.Później zgromadzenia izraelskie będą podejmowały podobne decyzje i odrzucały lub unieważniały dawne zobowiązania do podporządkowania się konkretnemu królowi. W okresie sędziów naród ten regularnie decydował o mianowaniu autokratycznego przywódcy, który prowadziłby ich w wojnie przeciwko ich władcom z innej grupy etnicznej. Argumentem Russella Gmirkina jest to, że autorzy narracji biblijnych w dużej mierze zapożyczali z motywów i ideałów greckich pism filozoficznych i politycznych, przechowywanych w Wielkiej Bibliotece Aleksandryjskiej. Ich narracje bardzo często odzwierciedlają świat ich greckich sąsiadów, zwłaszcza, że został on przedstawiony w słynnych zbiorach Aleksandrii, a stosunkowo niewiele zawdzięczają zdecydowanie innemu bliskowschodniemu światu autorytarnych królów. Moja powyższa dyskusja zawierała odniesienie do opowieści o Gilgameszu, więc zakończę stwierdzeniem, że M.L. West w The East Face of Helicon argumentuje, że wpływy opowieści Gilgamesz znajdują się w greckich eposach, zwłaszcza w pracach Homera.
Powyższe teksty są tłumaczeniami postów pochodzących z bloga Vridar.org. Publikacja nastąpiła za wiedzą i zgodą autora. Oryginalne teksty postów znajdują się pod następującymi adresemi:
7. https://vridar.org/2017/01/28/similarities-between-biblical-and-greek-judicial-systems/
8. https://vridar.org/2017/02/09/the-inspiration-for-israels-law-of-the-ideal-king/
9. https://vridar.org/2017/02/22/bibles-priests-and-prophets-with-touches-of-greek/
10. https://vridar.org/2017/04/04/primitive-democracy-in-ancient-israel/
