Tyson w swojej książce podsumowuje hipotezę Johna Knoxa opublikowaną w 1942 roku, że Dzieje Apostolskie (i kanoniczny Łukasz) zostały skomponowane jako odpowiedź na wyzwanie Marcjona (w drugim wieku):
1. To, że apostoł Paweł był związany z kościołami pogańskimi było zbyt dobrze znane, aby mogło zostać zignorowane.
2. Problem polegał na tym, że zdawano sobie sprawę, że Paweł był związany z “heretykiem” Marcjonem – czasami był on nawet określany przez “protoortodoksów” jako “apostoł heretyków”.
– tutaj milczenie Justyna i Papiasza (za Euzebiuszem) jest ogłuszające – obaj żyli w czasach Marcjona i obaj pisali tak, jakby nie wiedzieli, że Paweł w ogóle istniał!
– to milczenie musiało być celowe – co oznacza, że niektóre kościoły, np. Rzym, musiały uważać Pawła za podejrzanego
1. Takie kościoły jak na przykład Rzym musiały zdecydować, czy zdyskredytować lub odrzucić Pawła, czy też go kanonizować.
– “Nie było jednak prawdziwego wyboru: Paweł musiał zostać uznany, nawet jeśli oznaczało to ukształtowanie jego spuścizny w bardziej protoortodoksyjnej formie.” (s.76)
1. Ale jeśli listy Pawła miałyby zostać kanonizowane, nie mogłyby być kanonizowane pojedynczo, aby nie zostały zinterpretowane jako poparcie dla marcjonizmu (np. że Paweł był jedynym prawdziwym apostołem, że był niezależny od jerozolimskiej Dwunastki, że nie da się pogodzić kontrastu między Prawem a Ewangelią, że bóg tego świata był bogiem Tory, a bóg Jezusa był bogiem łaski).
2. Z tego powodu kanonizacja Pawła oznaczała, że ortodoksi musieli wykazać podporządkowanie Pawła Dwunastu Apostołom, że został przez nich akredytowany, uznawał ich autorytet i posłusznie pracował pod ich kierunkiem
3. Dlatego wprowadzono Dzieje Apostolskie, które załatwiały wszystko powyższe: Dzieje Apostolskie pokazują, że Paweł:
- był w porozumieniu z Dwunastoma Apostołami
- regularnie składał im raporty
- zaakceptował dekret apostolski – nakładający pewne ograniczenia Tory na pogan – który został zatwierdzony przez Dwunastu i władze Jerozolimy
- twierdził, że jest faryzeuszem!
1. “Dzieje Apostolskie pojawiły się dokładnie w chwili, kiedy zaistniała potrzeba oddzielenia Pawła od Marcjona i dostarczyły podstaw, aby to uczynić. Księga Dziejów Apostolskich, wraz z innymi listami apostolskimi i listami pasterskimi, pozwoliła na zaakceptowanie Pawła jako jednego spośród apostołów.” (s.76-77)
2. Nie bez znaczenia może być fakt, że w kanonie muratoriańskim Dzieje Apostolskie nazywane są “Dziejami WSZYSTKICH Apostołów“. Niestety w przypadku hipotezy Knoxa nikt nie był w stanie odkryć wyraźnego odniesienia do kontrowersji marcjonistycznej w księdze Dziejów Apostolskich – tak samo jak nie odkryto wyraźnego odniesienia do upadku Jerozolimy czy śmierci Pawła.
Książka Tysona, z której notatki zamieściłem w niniejszym cyklu, jest próbą zdobycia nowych dowodów, które mimo wszystko wspierają tę hipotezę. W Dziejach Apostolskich czytamy o fałszywych prorokach, którzy, jak “wilki drapieżne”, wejdą do zborów w Efezie i Azji i będą “głosić będą przewrotne nauki, aby pociągnąć za sobą uczniów” (Dz 20:29-30). “To odniesienie jest niepokojąco niejasne.” (s.77)
Tyson zwraca jednak uwagę na dziwny fragment w Dziejach Apostolskich 16:6-8, który może wskazywać na ojczyznę Marcjona i strefę jego wpływów:
Przeszli Frygię i krainę galacką, ponieważ Duch Święty zabronił im głosić słowo w Azji. Przybywszy do Myzji, próbowali przejść do Bitynii*, ale Duch Jezusa nie pozwolił im, przeszli więc Myzję i zeszli do Troady.
Jak wytłumaczyć ten zakaz głoszenia w jednym tylko rejonie? Wersety te odnoszą się do Pawła, Sylasa i Tymoteusza, i (być może szczególnie) poprzedzają pierwszy z “fragmentów z użyciem my” w Dziejach Apostolskich (Tyson, str.77). Ten zakaz głoszenia w pewnych regionach jest uderzający. Jest to wyjątkowy, odstający komentarz. Dlaczego? Nie tylko te regiony zostały zakazane dla nowiny Pawła, ale zostały one zakazane “przez Ducha Świętego”, przez “Ducha Jezusa”!
W dalszej części Dziejów Apostolskich znajdujemy Pawła głoszącego Ewangelię w całej Azji (tj. w rzymskiej prowincji o nazwie “Azja” w dzisiejszej Turcji, dzisiejszym obszarze geograficznym obejmującym Rosję, Indie i Chiny), ale Bitynia pozostała za zamkniętymi drzwiami. Dlaczego? Tyson ma pewną sugestię:
Wiarygodną sugestią jest to, że w II wieku Bitynia, która była ogólnie połączona z Pontem, była znana jako miejsce pochodzenia Marcjona i że Łukasz chciał odciąć Pawła od Marcjona. Czyni to, stwierdzając, że w rejonie, w którym urodził się i zaczął głosić Marcion, nie było żadnej misji Pawłowej, a więc nie było żadnego związku z wcześniejszym chrześcijaństwem. Autor Dziejów Apostolskich sygnalizuje czytelnikowi, że twierdzenia marcjonitów, jakoby byli naśladowcami Pawła, są zwykłymi wymysłami, niepopartymi “faktami” historycznymi i, co ważniejsze, sprzecznymi z “Duchem Jezusa”. (s.77)
Następnie przyjrzymy się sugestiom Tysona dotyczącym tego, jak powstał nasz kanoniczny Łukasz …
Konkluzja
Ten post uzupełnia moje notatki z początkowego argumentu Tysona, że wczesna lub pośrednia data Dziejów Apostolskich nie pasuje do żadnego znanego kontekstu ich autorstwa, ale późna data, pomiędzy 100 a 150 r. p.n.e. już tak. To późne datowanie wyjaśnia również wyjątkową charakterystykę Pawła i Piotra. Ta możliwość wytłumaczenia pewnych wątków jest mocnym argumentem na rzecz umieszczenia kompozycji Dziejów Apostolskich we wczesnej połowie II wieku.
Datowanie Dziejów Apostolskich: Kontekst marcjonicki (1)
Tyson zaczyna od Hänchena. Hänchen (zakładając datę powstania Dziejów Apostolskich na I wiek) próbował wyjaśnić to, że nie ma pewnych dowodów na to, że Dzieje Apostolskie były szeroko znane przed połową II wieku, że nie miały one wcześniej żadnej “pozycji bytowej” w Kościele. Nie były one wykorzystywane w kaznodziejstwie, nie miały większej wartości dla Kościoła i przetrwały tylko dzięki powiązaniu z Ewangelią Łukasza. H zauważa, że Dzieje Apostolskie okazały się dopiero przydatne w walce z gnostycyzmem i były szeroko wykorzystywane przez Ireneusza.
Dla Tysona, Hänchen sam stwarza sobie problem, upierając się przy datowaniu Dziejów Apostolskich na I wiek, podczas gdy nie znajduje żadnego kontekstu dla ich recepcji przed końcem II wieku. Tyson argumentuje, że wcześniejsze ignorowanie Dziejów Apostolskich można lepiej wytłumaczyć ich niedostępnością niż założeniem, że “żaden wcześniejszy pisarz nie wiedział, co z nimi zrobić.” (s.51)
Tyson bada możliwość znalezienia kontekstu, który nadałby znaczenie zarówno kompozycji jak i recepcji Dziejów Apostolskich. Oczywiście dzieło może zostać wykorzystane do celów, których jego autor nigdy nie zamierzał, ale nie ma też powodu, by unikać pytania o to, czy istnieje kontekst, który wyjaśniałby zarówno kompozycję Dziejów Apostolskich, jak i ich pierwsze użycie.
Stąd Tyson stawia pytania:
– Jakie są tematy Dziejów Apostolskich?
– Jakie wzorce literackie zostały zastosowane?
– W jaki sposób przedstawione zostały postacie?
– Dlaczego autor podejmuje te tematy i kształtuje te charakterystyki?
– W jaki kontekst historyczny najlepiej wpisuje się ten rodzaj prezentacji?
Tematy i wzory literackie w Dziejach Apostolskich
Tyson rozpoczyna od problemu subiektywności i braku przyjętej metody przy określaniu kontrolnych tematów w Dziejach Apostolskich. Istnieje wiele list tematów poruszanych w Dziejach Apostolskich, ale nie ma lub jest niewiele jasnych wyjaśnień dotyczących tego, skąd się one wzięły.
Ponieważ kwestie gatunku i zamierzonej publiczności Dziejów są równie problematyczne, a w dyskusjach zależą częściowo od subiektywnej oceny tematów Dziejów, Tyson zdecydował, że musi znaleźć sposób na określenie podstawowych tematów Dziejów bez (okrężnego) odniesienia do gatunku lub publiczności.
Tyson szuka zatem dominujących tematów Dziejów Apostolskich na następujących odcinkach:
1. Fragmentach redakcyjnych, w których autor streszcza lub interpretuje wydarzenia własnym głosem
2. Powtarzających się schematach literackich
3. “Przykładowych epizodach, które zawierają punkty kulminacyjne, do których autor wielokrotnie powraca. Niektóre tematy będą stanowiły część struktury narracyjne; inne będą podkreślane poprzez powtórzenia.
1. Podsumowania i ich tematy
Podsumowania kładą duży nacisk na rozrost wspólnoty (Dz 2, 47; 5, 14)
w Jerozolimie (2:41; 4:4; 6:1, 7; 21:20)
i poza nią (9:31; 11:21, 24; 12:24; 14:1; 19:20).
Podsumowania podkreślają również porządek wspólnoty (Dz 2:42, 43; 4:33, 35; 5:12).
Ten porządek jest utrzymywany przez apostołów, którzy zostali wyznaczeni przez Jezusa (1:2), głoszą zmartwychwstanie i czynią cuda. Starannie i w pełni zostaje wyjaśnione to, dlaczego i w jaki sposób została zachowana ich liczba Dwunastu (1, 15-26). Wyjaśnione są wymagania stawiane przywódcom apostolskim, a imiona Dwunastu zostają podane do publicznej wiadomości. Apostołowie występują w imieniu wspólnoty przed potencjalnymi konwertytami oraz przywódcami politycznymi i religijnymi; kontrolują także własność i podział dóbr wspólnoty (4,35; 5,1-11).
Podsumowania podkreślają boskie przywództwo nad wspólnotą (Dz 2,47; 4,33)
Najbardziej widocznymi przykładami boskiego przewodnictwa są wybór dwunastego apostoła (1,15-26) oraz zstąpienie Ducha w dniu Pięćdziesiątnicy (2,1-13).
Podsumowania kładą szczególny nacisk na wewnętrzną harmonię wspólnoty (Dz 1,14; 2,46; 4,24; 5,12).
Charakterystycznym słowem użytym w tym związku jest homothumadon (zgoda, porozumienie), które nie występuje nigdzie indziej w Nowym Testamencie, poza jednym przypadkiem w Rz 15:6 – w sumie dziesięć razy w Dziejach Apostolskich. (1:14; 2:46; 4:24; 5:12) Historia Ananiasza i Safiry (5:1-11) pokazuje świadomość łamania tego porozumienia, ale pokazuje również, jak szybko harmonia została przywrócona.
2. Wzory literackie i ich tematy
Należy zwrócić uwagę na schemat literacki wykorzystany do wsparcia tematu harmonii
1. Harmonia: utopijny początek, którego przykładem jest Barnaba – 4,32-37
2. Zagrożenie: kłamstwo Ananiasza i Safiry – 5:1-2
3. Rozwiązanie: potępienie przez Piotra i usunięcie zagrożenia – 5:3-10
4. Odnowa: cała wspólnota w zachwycie – 5,11
Zwróćmy uwagę na ten sam schemat literacki w Dz 1:12-2:1; 5:12-42; 6:1-7; 8:6-13; 8:14-25 i w innych miejscach.
Dz 1:12-2:1
1. Harmonia: Wszyscy zjednoczeni w modlitwie w jednym pomieszczeniu
2. Zagrożenie: Upadek Judasza, niepełna liczba
3. Rozwiązanie: Rozstrzygnięcie za pomocą losowania
4. Odnowa: Znów wszyscy zgodnie w jednym miejscu
Dzieje Apostolskie 5:12-42
1. Harmonia: Kolejna utopia jako wszyscy zjednoczeni w Przedsionku Salomona
2. Zagrożenie: Apostołowie aresztowani
3. Rozwiązanie: Gamaliel radzi się władców
4. Odnowa: Wszyscy harmonijnie wracają do świątyni i domów
Dzieje Apostolskie 6:1-7
1. Harmonia: Krąg uczniów się rozrasta
2. Zagrożenie: Szemranie przeciwko hellenistów przeciwko hebrajczykom
3. Rozwiązanie: Dwunastu mianuje Siedmiu
4. Odnowa: Krąg uczniów znów się rozrasta
Dz 8,6-13
1. Harmonia: Mnóstwo Samarytan w jednym porozumieniu dzięki Filipowi
2. Zagrożenie: Wchodzi Szymon Mag, uważany za “wielkiego mocarza Bożego” i posiadającego wielu zwolenników.
3. Rozwiązanie: Również Szymon uwierzył
4. Odnowa: Szymon, zdumiony, jednoczy się i idzie z Filipem.
Dz 8,14-25
1. Harmonia: Wieść o nawróconych Samarytanach rozchodzi się i otrzymują oni Ducha Świętego
2. Zagrożenie: Szymon Mag
3. Rozwiązanie: Piotr upomina Szymona, zmuszając go do odwrotu
4. Odnowa: Nauczanie wśród Samarytan zostaje wznowione.
Tak więc temat harmonii podkreślany jest przez ten powtarzający się schemat literacki. Harmonia jest przedstawiana jako naturalny i pierwotny porządek Kościoła, zagrożenia dla niej są szybko rozwiązywane, a Kościół jest następnie przywracany do swojego utopijnego stanu.
Przy omawianiu epizodów Pawła poniżej zobaczymy dalsze wykorzystanie powtarzającego się wzoru literackiego.
3. Tematy w przykładowych epizodach z powtarzającymi się punktami krytycznymi
Temat wierności wspólnoty wobec tradycji i praktyk żydowskich jest widoczny w centralnym miejscu, jakim jest Świątynia, w wielu epizodach początkowej części Dziejów Apostolskich.
Wierzący gromadzą się w Świątyni (2:46; 5:12), która jest miejscem wydarzeń wielu epizodów – 2:46; 3:1, 2, 3, 8, 10; 4:1; 5:20, 21, 22, 24, 25, 26, 42. Tam apostołowie czynią cuda, tam się modlą, tam głoszą kazania. Świątynia staje się również centrum konfliktu. Apostołowie zostają tam aresztowani, ale po uwolnieniu wracają, aby przemówić do wszystkich tam zgromadzonych.
Temat żydowskiego sprzeciwu:
Przywódcy żydowscy sprzeciwiają się apostołom – Dz 4:1,5, 8, 23; 5:17, 21, 24, 26
Poszczególni żydowscy oponenci zostają wymienieni – Dzieje Apostolskie 4:6
Apostołowie pojawiają się przed Sanhedrynem, niektórzy z nich domagają się ich egzekucji – Dzieje Apostolskie 5:27, 34
Gamaliel, opisany jako faryzeusz i nauczyciel prawa, argumentuje na korzyść apostołów.
W celu zobrazowania Tyson wybiera kilka takich “przykładowych epizodów”:
i. Epizod helleniści kontra hebrajczycy w Dziejach Apostolskich 6:1-7
Epizod ten wykorzystuje omówiony powyżej schemat literacki:
Harmonia: Wzrost liczby uczniów
Zagrożenie: Helleniści skarżą się na Hebrajczyków
Rozwiązanie: Dwunastu zwołuje wszystkich razem, proponują plan, wszyscy go akceptują, a Siedmiu zostaje wyświęconych
Odnowa: Krąg uczniów się rozrasta, a nawet dołączają do nich kapłani.
Narracja kontynuuje nacisk na tematy wprowadzone we wcześniejszych rozdziałach:
porządek wspólnoty jest ukazywany za pomocą apostołów zwołujących zgromadzenie, proponujących i realizujących plan; ordynacja Siedmiu pozwalająca Dwunastu na wykonywanie ich pracy. Tak więc, gdy wprowadzane są nowe postacie, tematy harmonii i porządku są nadal na pierwszym planie narracji.
ii. Epizod Szczepana w Dziejach Apostolskich 6:8-7:60
Ten epizod koncentruje się na żydowskiej opozycji i wierności wczesnego Kościoła wobec żydowskich praktyk:
Opozycja zaczyna się od Żydów z diaspory (1:9), ale szybko rozszerza się na ludzi i przywódców Jerozolimy (1:12). Zarzuty to bluźnierstwo przeciwko Mojżeszowi i Bogu oraz mówienie przeciwko Torze i Świątyni.
Szczepan podkreśla wspólne dziedzictwo Kościoła z Żydami, utożsamia siebie i Kościół z Izraelem i swoimi oskarżycielami (“nasi przodkowie”, “nasz naród”), obficie korzysta z Pięcioksięgu i postaci z pism żydowskich.
W mowie podkreśla, że zarzuty wobec niego (i wspólnoty) są fałszywe, sugerując, że Kościół wcale nie nauczał przeciwko Mojżeszowi, Prawu czy Świątyni.
Ten sam punkt autor przedstawi w późniejszym epizodzie w odniesieniu do Pawła (21:18-28).
Autor używa Szczepana, aby argumentować, że naród żydowski zawsze był zatwardziały i przeciwny woli Bożej. Nie przytaczając żadnych konkretnych wydarzeń, oskarża ich również o to, że zawsze mordowali swoich proroków. Tak więc żydowska opozycja wobec Jezusa i chrześcijan jest jedynie przedłużeniem cech narodu żydowskiego.
Pod koniec przemówienia Szczepan nie mówi już o “naszych przodkach”, ale o “waszych przodkach”, dystansując się w ten sposób od ich buntu; i w końcu oskarża Żydów o to, że są tymi, którzy nie przestrzegają Tory.
W ten sposób czytelnik zostaje przekonany, że to Szczepan i chrześcijanie są prawdziwymi “Żydami”, czyli wierzącymi i przestrzegającymi Tory, podczas gdy Żydzi trwają w swoim odwiecznym zwyczaju sprzeciwiania się woli Boga.
Po epizodzie Szczepana regularnie pojawia się nowy temat, temat włączenia pogan do wspólnoty.
iii. Epizod nawrócenia Korneliusza
Autor używa serii anegdot, aby pokazać jak Kościół ulegał etnicznej zmianie z żydowskiego na pogański. Podstawowym przykładem jest historia Korneliusza, ale poprzedzona jest ona serią mniejszych epizodów, które mają początek w czasach Szczepana. Zmiana rozpoczyna się wśród Samarytan i Żydów z diaspory, tych Żydów z etnicznych peryferii jerozolimskich. Jest tam konwertyta z Etiopii, wierzący w Damaszku i nawróceni Helleniści w Antiochii. Wszyscy ci prekursorzy stopniowo poszerzają bazę etniczną jerozolimskiego jądra żydowskiego do kulminacyjnego momentu jakim jest nawrócenie Korneliusza, uważanego w narracji za pierwszego prawdziwego poganina.
Tyson nie czyni poniższego spostrzeżenia, ale podejrzewam, że autor Dziejów przy swoim podejściu do nawrócenia prawdziwego poganina Korneliusza przygotował również scenę z uzdrowieniem Eneasza, imiennika założyciela Rzymian oraz innym uzdrowieniem w Joppie, porcie, z którego Jonasz wyruszył w swoją nieuniknioną drogę, by głosić pogańskim Asyryjczykom.
Wzór literacki jest więc następujący:
- Najpierw do Żydów i w ramach żydowskich zwyczajów, demonstrując w ten sposób motyw wierności żydowskim praktykom i zwyczajom przez wierzącą społeczność;
- po czym następuje żydowska opozycja wobec wierzącej społeczności
- i odrzucenie ich przesłania;
- po czym następuje wątek włączenia pogan
iv. Paradygmatyczny epizod Pawła i Barnaby w Antiochii Pizydyjskiej (Dz 13, 13-52)
Ten sam temat, włączenie pogan przez wspólnotę, przyświeca misji Pawła w Dziejach Apostolskich 13-28.
Również tutaj wielokrotnie pojawia się ten sam schemat literacki. Paweł wkracza do miasta, udaje się najpierw do Żydów, albo do niektórych Żydów i bogobojnych, spotyka się z pewnym sukcesem, ale zawsze kończy się to poważnym odrzuceniem. Następnie udaje się do pogan, gdzie spotyka się z często bezgranicznym sukcesem. Wywołuje to dalszy sprzeciw Żydów i prowadzi do jego wygnania. Przed swoim odejściem ogłasza jednak publicznie, że skoro Żydzi go odrzucili, to odtąd będzie oferował zbawienie bardziej otwartym poganom (13,46; 18,5; 28,28).
Zapowiedź Pawła w 13:46 jest stwierdzeniem, w jaki sposób autor kontroluje opowiadanie. Paweł regularnie rozpoczyna każdą nową misję w mieście od wizyty w synagodze, wzmacniając w ten sposób motyw wierności wierzącej wspólnoty wobec żydowskich tradycji i praktyk.
Zob. też Dz 13,13-52; 14,1-7; 17,1-9, 10-15; 18,1-17.
Temat odrzucenia chrześcijańskiego przesłania przez Żydów
Temat ten dominuje w późniejszych epizodach Dziejów Apostolskich. We wcześniejszych rozdziałach Żydzi przyjmują przesłanie, ale wraz z misją Pawła czytamy o ich początkowej częściowej akceptacji, a następnie odrzuceniu przesłania. Tymczasem ponowne nawrócenie Żydów z Jerozolimy trwa w sposób niezauważony – 21:20.
Tak więc schemat literacki, który autor zastosował w opowiadaniach Pawła, łączy w sobie 4 z powyższych tematów:
1. Wierność wierzącej wspólnoty wobec żydowskich tradycji i praktyk – Paweł zawsze zaczyna od synagogi
2. Włączenie pogan do wspólnoty
3. Żydowskie odrzucenie chrześcijańskiego przesłania
4. Żydowska opozycja wobec wspólnoty
Wyodrębnione w ten sposób główne tematy całych Dziejów Apostolskich to:
1.Rozrost wspólnoty
2. Porządek we wspólnocie
3. Boskie kierownictwo wspólnoty
4. Wewnętrzna harmonia społeczności
5. Wierność społeczności wobec żydowskich tradycji i praktyk
6. Żydowska opozycja wobec wspólnoty
7. Włączenie pogan do wspólnoty
8. Żydowskie odrzucenie chrześcijańskiego przesłania
Dlaczego takie tematy?
Tematy i wzory literackie znajdują się pod kontrolą autora, więc nie wystarczy powiedzieć, że jakieś źródła doprowadziły autora do takiego odczytania wydarzeń.
Niektóre z tych tematów można uznać za zabiegi retoryczne: utopijne początki, aby przedstawić Kościół w dobrym świetle, żydowskie zwyczaje, aby nadać mu wiarygodność czcigodnych korzeni, żydowska opozycja, aby oddalić chrześcijan od współczesnych Żydów.
Tyson zauważa jednak, że wiele tych wątków najlepiej tłumaczy motywacja do przeciwstawienia się marcjonizmowi.
1. Marcjon nauczał o rozłamie między Pawłem a starszymi apostołami.
1. Porównaj temat harmonii.
2. Marcjon nauczał o przywództwie Pawła (i Tyson tego nie mówi, ale marcjonizm był również znany z braku zdyscyplinowanej struktury organizacyjnej i łańcuchów władzy).
1. Porównaj temat porządku pod przywództwem apostołów.
3. Marcjon sprzeciwiał się stosowaniu żydowskich praktyk i zwyczajów oraz tradycji.
1. Porównaj temat wierności żydowskim tradycjom i pismom hebrajskim.
Tyson następnie przygląda się charakterystyce Piotra i Pawła i uważa, że znajduje poparcie dla powyższego marcjońskiego wyjaśnienia.
O tym w przyszłym poście/ach.
Datowanie Dziejów Apostolskich: kontekst marcjonicki (2)
Po próbie zastosowania pewnej formy kontrolowanej analizy w celu określenia głównych tematów i wspierających je wzorców literackich w Dziejach Apostolskich, i argumentując, że wyniki można najlepiej wyjaśnić wyzwaniem marcjonickim, Tyson przystępuje do badania charakterystyki Piotra i Pawła w Dziejach Apostolskich, aby sprawdzić, czy również to można wyjaśnić w ten sam sposób.
Tyson pozostawia to, co, moim zdaniem, jest poważną luką w jego rozumowaniu na temat tego, jak autor przedstawił Piotra w Dziejach Apostolskich, ale zostawię tę dyskusję do czasu, gdy przedstawię zarys argumentacji Tysona.
CHARAKTERYSTYKA PIOTRA
Nie ma żadnej subtelności w tym, w jaki sposób autor Dziejów Apostolskich przedstawia tego wiodącego apostoła. Wszyscy wiemy, że Piotr jest przywódcą – (Tyson precyzuje, że został on przedstawiony jako przywódca kościoła w Jerozolimie), cudotwórcą, odważnym i przekonującym mówcą przed władcami i nawracającym wielotysięczne tłumy (2:41), podejmującym inicjatywę przy odtworzeniu składu Dwunastu po upadku Judasza, interpretatorem boskich wizji (10:28) i cudów (2:14-16). Grzesznicy padają martwi (5, 1-11) lub błagają o litość (8, 20-24) na Jego słowo, a Jego cień uzdrawia kaleków (5, 20). Nawet więzienne łańcuchy i strażnicy nie są w stanie Go zatrzymać (12:8-10).
Tyson pyta jednak, dlaczego autor, znając listy Pawła, przedstawił Piotra w ten sposób? W Liście do Galatów Paweł przedstawia Piotra jako niestałego, bardzo “nieokrzesanego” – dodałbym, że o wiele bardziej podobnego do Piotra z Ewangelii synoptycznych. Tam Jezus musiał go regularnie poprawiać; w Liście do Galatów Paweł przejmuje tę rolę.
Tyson pyta, czy jest możliwe, że autor Dziejów Apostolskich zaczerpnął swój alternatywny obraz Piotra z 1 Klemensa, który, jak się uważa, został napisany pod koniec pierwszego wieku. (Tyson, oczywiście opowiada się za datą drugiego wieku dla kanonicznych Dziejów Apostolskich). Dokument ten podnosi zarówno Pawła jak i Piotra do rangi przywódców i mówi o cierpieniach Piotra. Nie ma jednak żadnych wskazówek na temat jego związków z kościołem jerozolimskim ani na temat jego roli jako wybitnego kaznodziei i świadka w tym kościele.
Tyson uważa, że najlepszym wytłumaczeniem sposobu, w jaki Piotr jest kreślony w Dziejach Apostolskich, jest kontekst marcjonicki. Marcjon opierał się wyłącznie na listach Pawła, a pozostałych apostołów, w tym Piotra, uznał za fałszywych apostołów. Paweł wydaje się odnosić do apostołów jerozolimskich w 2 Kor 11,1-15, kiedy krytykuje tych znanych jako “super apostołowie”, których nazywa “fałszywymi apostołami”, sugerując, że głosili “inną ewangelię” (por. Ga 1,6-7).
Tyson argumentuje, że wyzwanie rzucone przez Marcjona stanowiłoby doskonałe tło dla sposobu, w jaki autor Dziejów Apostolskich rozlicza się z Piotrem.
Odpowiadał on na zarzut, że Piotr
– był niewiarygodnym i fałszywym apostołem
– nie był wiarygodnym świadkiem wiary
– ani nawet zmartwychwstania (ewangelia Marcjona najwyraźniej kwestionowała świadectwo Piotra w tej sprawie) i, należy również odpowiedzieć na zarzut, że Jerozolima była miejscem narodzin i bazą tego fałszywego świadectwa i Ewangelii.
PYTANIE OGRANICE HIPOTEZY ANTYMARCJOŃSKIEJ?
O ile podoba mi się idea kanonicznych Dziejów Apostolskich jako odpowiedzi na marcjonizm, o tyle nie mogę uniknąć problemu, gdy chodzi o dyskusję Tysona na temat Piotra na poparcie tej tezy. Jeśli Dzieje Apostolskie zostały napisane tak późno, to z pewnością ich autor znał Ewangelię Mateusza. A jeśli, jak argumentuje Tyson, ten sam autor mocno przeredagował Łukasza, aby stał się tomem towarzyszącym Dziejom Apostolskim, to dlaczego miałby pominąć w swojej Ewangelii jakiekolwiek odniesienie do obietnicy Jezusa, że da Piotrowi klucze do nieba i użyje go jako kamienia węgielnego pod swój kościół (Mt 16:18)?
Ten fragment Mateusza z pewnością służyłby jako najbardziej bezpośrednie wyzwanie, jakie można sobie wyobrazić dla marcjonizmu.
Jeśli Mateusz został napisany jako odpowiedź na “paulinizm”, który wielu widzi w Marku (porównaj silny nacisk Mateusza na przestrzeganie Prawa mocniejszego niż prawo Mojżesza w Kazaniu na Górze, Mt 23, itd.), można by z łatwością dostrzec w przedstawieniu wyznania Piotra przez Mateusza bezpośrednie odrzucenie imienia i autorytetu Pawła.
Jeśli autor Dziejów Apostolskich zamierzał pokazać, że Paweł był podporządkowany Dwunastu, to z pewnością to twierdzenie o przywódcy Dwunastu znalazłoby poczesne miejsce w debacie.
SZERSZY, KATOLICKI PROGRAM DZIEJÓW – OBEJMUJĄCY TAKŻE JAKUBA I PRACĘ W GRUPACH?
Według mnie najlepszym wyjaśnieniem jest to, że chociaż marcjonizm mógł być głównym wyzwaniem, z którym autor się zmierzył, to nie był jedynym. Marcjonici spoglądali na Pawła jako na (jedynego) apostoła. Ale byli też inni, którzy spoglądali na Jakuba. Rzeczywiście, list Pawła do Galatów wydaje się uznawać Jakuba za przywódcę wspólnoty jerozolimskiej, wymieniając go na pierwszym miejscu wśród jej filarów.
Ewangelia Tomasza informuje wierzących, że Jakub jest centralnym punktem Kościoła na ziemi. W niektórych kręgach chrześcijańskich wierzono nawet, że Bóg chciał zniszczenia Jerozolimy z powodu męczeństwa Jakuba. Jakub był bezsprzecznie przedstawicielem jednej z form judeochrześcijaństwa.
Autor Dziejów Apostolskich oczywiście nie miał problemu z pozwoleniem Jakubowi na objęcie przywództwa w kościele jerozolimskim. Przypuszczalnie stało się tak dlatego, że Jakub reprezentował to samo chrześcijaństwo o żydowskim zabarwieniu, które reprezentował również Piotr i które stało w opozycji do marcjonizmu.
Ale było w tym coś więcej niż tylko włączenie tych chrześcijan wzorujących się na Jakubie.
Piotr nie włada kluczami do królestwa niebieskiego według Mateusza bezwolnie – lub w ogóle, tak naprawdę, w Dziejach Apostolskich.
- W powołaniu Macieja na dwunastego apostoła, Piotr może zainicjować akcję, ale jest ona wykonywana przez kolektyw, który rzuca kością, modląc się do Boga. Maciej nie zostaje dodany przez Piotra, ale przez Boga, dzięki akceptacji “Dwunastu”.
- Pierwsze dramatyczne cuda Piotra dokonują się we współpracy z Janem (3:1, 12).
- Podobnie jest z powołaniem Siedmiu. Piotra tam nie widać. To Dwunastu zwołuje wspólnotę i daje wskazówki, w jaki sposób mają wyznaczyć nowych przywódców.
- Filip i inni zostają użyci do przesunięcia granic etnicznych Kościoła poprzez ewangelizację wśród Samarytan i Etiopczyków.
- A podczas nawrócenia setnika Piotr jest zdezorientowany na początku, nie rozumiejąc, co oznacza wizja, której właśnie doświadczył. Musi wyjaśnić domownikom setnika, że pozwala Bogu zdecydować, jak potoczą się sprawy i co one oznaczają.
- Jednak po tej chwili zostaje wezwany, aby zdać relację ze swoich czynów tym, którzy są “z obrzezania”, przypuszczalnie zarówno apostołom, jak i braciom (Dz 11,1-3).
- Piotr jest przywódcą – a nawet przywódcą we wczesnych rozdziałach Dziejów Apostolskich. Jednak nie jest on jedynym przywódcą wspólnoty jerozolimskiej. Autor Dziejów Apostolskich podkreśla znaczenie nie tylko Piotra, ale także autorytetu Dwunastu z Piotrem, a nawet w końcu Jakuba.
- Justyn Męczennik jest świadkiem, w Tryfonie, że w czasach Marcjona, inne dobrze zakorzenione tradycje w całej chrześcijańskiej “filozofii” obejmowały przekonanie, że jej początki można prześledzić na przykładzie Dwunastu w Jerozolimie, i że wśród tych chrześcijan byli tacy, którzy przestrzegali żydowskich zwyczajów, i że oni również powinni zostać zaakceptowani jako bracia.
- Kanoniczne Łukaszowe Dzieje Apostolskie z łatwością wpisują się w takie środowisko.
- Ewangelia Mateusza 16:18 mogła być odpowiedzią zbyt mocno wymierzoną w tych, których autor kanonicznych Dziejów Apostolskich chciał objąć. Mógłby dobrze służyć w konflikcie o władzę między Zachodem a Wschodem. Ale groziło to wyparciem idei Dwunastu jako autorytatywnego fundamentu z Jerozolimy. Zauważmy, że Mateusz nawet zakończył swą ewangelię tym, że niektórzy z Dwunastu (lub Jedenastu) wątpili w zmartwychwstanie.
- Ciąg dalszy charakterystyki Pawła … .
Powyższe teksty są tłumaczeniem postów pochodzących z bloga Vridar.org. Publikacja nastąpiła za wiedzą i zgodą autora. Oryginalne posty znajdują się pod następującymi adresami:
https://vridar.org/2008/05/29/dating-the-book-of-acts-acts-as-a-response-to-the-marcionite-challenge/
https://vridar.org/2008/01/21/dating-the-book-of-acts-the-marcionite-context-1/
https://vridar.org/2008/01/28/dating-the-book-of-acts-marcionite-context-2-and-beyond/
