Faryzeusze – fikcja a fakty

Po co komu konferencja o faryzeuszach?

W maju tego roku (2019) w Papieskim Instytucie Biblijnym odbyła się konferencja poświęcona Jezusowi i faryzeuszom. Powstaje pytanie, dlaczego 2000 lat po Jezusie i wydarzeniach opisanych w ewangeliach powstała potrzeba zorganizowania konferencji na ten temat? Literatura na temat biblijnych faryzeuszy jest olbrzymia i mieści całe biblioteki. Przecież już wszystko zostało powiedziane i napisane na ten temat. A może jednak nie?

W opisie konferencji czytamy, że jest ona poświęcona

• historycznym faryzeuszom,
• ich recepcji w późniejszym chrześcijaństwie i judaizmie rabinicznym,
• sposobom lepszego przedstawiania faryzeuszy w przyszłości.

Kim byli historyczni faryzeusze?

Po 2000 latach pracy historyków powinniśmy wiedzieć bardzo dużo na temat tej żydowskiej sekty (jako sektę określał tę grupę Józef Flawiusz), skąd więc biorą się współczesne rozkminy na ich temat? Okazuje się, że wiemy o nich nadal bardzo niewiele, wręcz śmiesznie mało, a badacze nie potrafią dojść do konsensusu nawet w niektórych fundamentalnych kwestiach związanych z tematyką faryzejską. Najwcześniejszymi źródłami na temat tego starożytnego ruchu społecznego są chrześcijańskie ewangelie oraz dzieła Józefa Flawiusza. Wydawałoby się, że źródłach rabinicznych późniejszych czasów powinno się ostać wiele informacji na wspomniany temat, tym bardziej, że judaizm rabiniczny typowany jest przez większość badaczy jako kontynuator tradycji faryzeizmu, ale nie wszyscy się z taką opinią zgadzają ze względu na skomplikowany charakter tego tematu. ¹Polecam szczególnie książkę Johna Bowkera Jesus and the pharisees, w której została wyłożona problematyczność uproszczeń w utożsamianiu … Czytaj dalej. Do dzisiaj historycy i bibliści zastanawiają się, na ile obraz faryzeuszy przedstawiony w ewangeliach, w których znajdziemy około setki wzmianek na ich temat, odpowiada temu rzeczywistemu. Co do tego istnieją uzasadnione wątpliwości. Już w samej popularnej The Jewish Encyclopedia, czytamy, że: Ani z pism Nowego Testamentu, które przyjmują polemiczną postawę wobec nich (faryzeuszy), ani od Józefa Flawiusza, który pisząc dla czytelników rzymskich, mając na uwadze mesjańskie oczekiwania faryzeuszy, nie można wywodzić prawdziwej oceny charakteru faryzeuszy jako sekty filozoficznej. ²http://www.jewishencyclopedia.com/articles/12087-pharisees, stan na 30.07.2019, tłumaczenie własne Jakie posiadamy zatem sprawdzone i powszechnie uznane informacje na temat historycznych faryzeuszy? W kompaktowy i trafny sposób historycznych faryzeuszy scharakteryzował ks. Mariusz Rosik:

„Flawiusz wspomina o istnieniu faryzeuszy już za czasów Jonatana (161-143 przed Chr.), należy więc datować powstanie stronnictwa na połowę II stulecia przed Chr. Największe wpływy w życiu politycznym i religijnym mieli w latach 135-63 przed Chr. Kiedy na arenie politycznej Palestyny pojawili się Rzymianie, ich rola znacznie zmalała, nie zeszli jednak całkowicie ze sceny politycznej. Nazwa ugrupowania pochodzi od hebrajskiego słowa oddzielony, odseparowany. Jej rodowód nie jest znany, najczęściej jednak uważa się, że charakteryzowała ona tych, którzy oddzielali się od innych niezwykle silnym przylgnięciem do Prawa Starego Testamentu. Rzeczywiście bowiem faryzeusze zwracali ogromną uwagę na zachowanie przepisów Prawa w każdym szczególe. Sądzili, że Bóg dał Mojżeszowi nie tylko Torę, ale także tradycję ustną, przekazywaną z pokolenia na pokolenie. Faryzeusze pełni byli nadziei na indywidualne przetrwanie: człowiek po śmierci zmartwychwstaje w swym własnym ciele i wciąż posiada duszę nieśmiertelną, która zasługuje na szczęście w niebie lub potępienie w piekle, w zależności od doczesnych poczynań. Wierzyli więc w sąd ostateczny i wieczną nagrodę lub potępienie po śmierci. Uznawali także istnienie aniołów, czemu zdecydowanie sprzeciwiali się saduceusze ³Rosik, Mariusz: Śladami faryzeuszy i saduceuszy, s.2, http://www.rosik.archidiecezja.wroc.pl/cms/images/stories/food/Faryzeusze_i_saduceusze.pdf, … Czytaj dalej.

Im dalej człowiek zapuści się w tematykę faryzeuszy, tym ich obraz staje się coraz bardziej mętny. Pierwszym źródłem pozabiblijnym są dzieła Flawiusza, w których faryzeusze zostali przedstawieni w bardzo różny sposób. W jednym są opisywani jako znacząca grupa mająca duży wpływ na życie Izraela (Dawne Dzieje Izraela), w innym miejscu Flawiusz twierdzi, że ich wpływy w społeczeństwie tamtej doby były bardzo znikome (Wojna żydowska). Badacze przypuszczają, że taki zróżnicowany obraz faryzeuszy u Flawiusza wynika z tego, że każde jego dzieło miało inny cel do spełnienia, dlatego przedstawiał tę sektę w sposób zależny od efektu, jaki chciał uzyskać.

Obraz faryzeuszy w ewangeliach

Dobrego, ogólnego podsumowania dokonał ks. Arkadiusz Sergiejuk w swojej pracy na temat faryzeuszy:

Najbardziej rozpowszechniony obraz faryzeusza wynika z lektury Nowego Testamentu. Faryzeusze wspominani są w nim 77 razy, głównie w Ewangeliach, ale także w Dziejach Apostolskich (5,34; 15,5; 23,5–9; 26,5) i Liście do Filipian (3,5). Nowotestamentalny obraz faryzeusza różni się od tego z literatury pozabiblijnej, na co wpływ ma fakt, że faryzeusze opisani zostali w Ewangeliach w konfrontacji z nauczaniem Jezusa. Wyobrażenie o faryzeuszach ma charakter negatywny, ponieważ sposób prezentacji ich nauki jest w opozycji do tego, co czynił i mówił Chrystus. Nowy Testament ukazuje faryzeuszów żyjących w I wieku. Stanowią oni pewnego rodzaju tło dla nauki Jezusa. Nie można zgodzić się z powszechnie panującą opinią, że faryzeusz, to tylko człowiek fałszywy, obłudny, udający wielką pobożność, świętoszek i hipokryta. Wynika to ze źle odczytanego tekstu Pisma Świętego. Obraz faryzeusza w Nowym Testamencie jest niejednorodny. W Ewangelii św. Mateusza i Ewangelii św. Jana faryzeusze należą do grona zdecydowanych przeciwników Jezusa i są współodpowiedzialni za Jego śmierć. Łagodniejszy wizerunek ukazuje Ewangelia św. Marka, a jeszcze bardziej stonowany — Ewangelia św. Łukasza. W Ewangelii św. Łukasza faryzeusze są piętnowani, natomiast nie ponoszą odpowiedzialności za ukrzyżowanie Chrystusa. Widoczna jest pewna zażyłość Jezusa z tymi ludźmi. Co do Dziejów Apostolskich, to faryzeusze występują w nich jako quasi obrońcy chrześcijan lub nawróceni na chrześcijaństwo. Również Paweł w Flp 3,5 nie wypiera się swych faryzejskich korzeni. Istotą Ewangelii nie jest prezentacja faryzeizmu, ale nauki Jezusa. Od strony historycznej bliższa prawdy wydaje się sylwetka faryzeusza wspomniana w Ewangelii św. Marka i Ewangelii św. Łukasza, ponieważ nauka głoszona przez Jezusa leżała w kręgu faryzejskich zainteresowań ⁴Sergiejuk, Arkadiusz: Obraz faryzeuszów w świetle współczesnych badań, s. 35.

Nauki i teologia głoszone przez faryzeuszy były bardzo blisko spokrewnione z tym, co głosił w swoich naukach Jezus. Przede wszystkim wierzyli w sąd ostateczny i zmartwychwstanie. Skąd więc taki odmienny ich obraz w ewangeliach? Odpowiedź jest taka, że ewangeliści zastosowali szereg uproszczeń, o których chciałbym powiedzieć kilka słów.

Faryzeusze zostali ukazani w ewangeliach jako jednorodna grupa, co z punktu widzenia historii jest po prostu nieprawdą. Faryzeusze za czasów Jezusa dzielili się na co najmniej kilka szkół lub skrzydeł. Najpopularniejszymi szkołami interpretowania Prawa kierowali Hillel i Szammaj. Ten pierwszy w stosunku do przestrzegania Tory miał łagodniejsze podejście natomiast Szammaj bardziej rygorystyczne. Chociaż dla Hillela Prawo było również ważne jak dla Szammaja, to interpretacje Hillela krążyły wokół Złotej Reguły Etycznej, która została zaadoptowana w Biblii hebrajskiej:

Nie będziesz szukał pomsty, nie będziesz żywił urazy do synów twego ludu, ale będziesz miłował bliźniego jak siebie samego. Ja jestem Pan! (Kpł 19,18)

W Talmudzie znajduje się taka opowiastka na ten temat:

Był jeszcze jeden przypadek z udziałem jednego poganina, który przyszedł do Szammaja i powiedział do niego: Nawróć mnie pod warunkiem, że nauczysz mnie całej Tory, podczas gdy ja będę stał na jednej nodze. Szamaj odepchnął go za pomocą kubita budowlanego w ręku. Był to zwykły kij pomiarowy, a Szammaj był budowniczym z zawodu. Ten sam poganin przyszedł do Hillela. Ten nawrócił go i powiedział mu: To, co jest ci niemiłe, nie czyń drugiemu; to jest cała Tora, a cała reszta jest jej interpretacją. Idź i się ucz. ⁵https://www.sefaria.org/Shabbat.31a.6?lang=bi&with=all&lang2=en, stan na 30.07.2019, tłumaczenie własne

Identyczne było podejście Jezusa wypowiadającego następujące słowa:

„Co byście chcieli, żeby wam ludzie czynili, i wy im czyńcie. Albowiem na tym polega Prawo i Prorocy (Mt 7,12).

Podobieństwo te pozwoliło niektórym badaczom na sformułowanie tezy, że sam Jezus był faryzeuszem, co też znalazło ujście w książkach na ten temat. Niestety nie da się tego tematu jednoznacznie odłożyć ad acta i uznać za załatwiony, jako że nauki Jezusa wykazują również wiele cech nauk sekty żydowskiej znanej jako Esseńczycy. Dzięki zwojom znad Morza Czarnego znamy ich życie, rytuały i to w co wierzyli. Niektórzy bibliści i teolodzy twierdzą, że Jan Chrzciciel, a za jego pośrednictwem również Jezus, którego uczniem przecież był, wywodzili się ze środowisk esseńskich.

Czytelnikom Biblii na ogół nieznana jest podstawowa informacja o faryzeuszach, czyli to, że faryzejska (a później wywodząca się z niej rabiniczna) kultura dyskutowania i kłócenia się na tematy religijne była w tamtych czasach czymś zupełnie normalnym i nikogo specjalnie nie gorszyła. Stąd już bardzo blisko do wniosku, że dyskusje i kłótnie między Jezusem a faryzeuszami to tak w istocie dyskusje rabiniczne między dwoma uczonymi. Duża część badaczy widzi w ruchu faryzejskim źródło judaizmu rabinicznego, który, po utracie swoich konkurentów w czasie wojny żydowskiej 70 r. n.e., stał się obowiązujący w całym judaizmie. W każdym jednak razie w ewangeliach relacje na linii Jezus – faryzeusze zostały przedstawione w krzywym zwierciadle, czyli takim, sugerującym czytelnikom ewangelii, że faryzeusze chcieli zniszczyć Jezusa, co prawdopodobnie nie było prawdą. Kulminacyjnym momentem nagięcia wizerunku historycznych faryzeuszy jest współuczestnictwo faryzeuszy w pojmaniu Jezusa, jego oskarżenie przed Piłatem i w efekcie jego ukrzyżowanie. Mało kto zwraca przy tym uwagę na to, że tak naprawdę głównymi zabójcami Jezusa w ewangeliach są Saduceusze, nie wspominając o tym, że z punktu widzenia historii jedynie Rzymianie mieli prawo do podejmowania decyzji o skazaniu kogoś na śmierć.

Rozpatrując kwestię uproszczeń zastosowanych w ewangeliach w odniesieniu do faryzeuszy ważną kwestią jest tło historyczne powstania ewangelii. Ks. Siergiejuk uchwycił sedno, pisząc, że:

Faryzeusze w rzeczywistości nie byli tak wrogo nastawieni do Jezusa, jak widać to chociażby w niektórych fragmentach Nowego Testamentu. Przypisywanie im wrogości jest skutkiem sytuacji powstałej po 70 r. Rodzące się chrześcijaństwo wywołało wrogą reakcję judaizmu i znalazło to odzwierciedlenie w późniejszym opisie przedstawicieli religii żydowskiej zamieszczonym w Misznie ⁶Sergiejuk, Arkadiusz: op.cit., s. 30.

Każda ewangelia przedstawia trochę inny obraz faryzejczyków, co zostało tym spowodowane, że ich stosunki z Jezusem, przedstawione przez autorów ewangelii, są w pewnym stopniu lustrzanym odbiciem stosunków danej wspólnoty chrześcijańskiej z sąsiadującymi wspólnotami żydowskimi.

Nawiązując do słów ks. Siergiejuka wydaje się, że najbardziej zbliżonym do rzeczywistego obrazem faryzejczyków jest ten z najstarszej z ewangelii, czyli ewangelii Marka, gdyż jest ona najmniej ubogacona teologią, której zaczęło przybywać wraz z kolejnymi ewangeliami. Faryzeusze Marka wydają się jakby odbiciem faryzeuszy opisanych przez Flawiusza ⁷Bowker John: Jesus and the pharisees, s. 38.

W Ewangelii Marka mamy w przeważającej części do czynienia ze zbiorem perykop zawierających sceny konfliktów między Jezusem a faryzeuszami, które prawdopodobnie były już w obiegu przed spisaniem samej ewangelii ⁸Cook, Donald E.: A Gospel Portrait of the Pharisees, w: “Review & Expositor” 84.2, 1987, Spring, s. 222. W dużej części tych perykop faryzeusze jako grupa nie są bezpośrednio krytykowani. W ogóle nie pojawiają się w narracji pasyjnej. Innym ważnym szczegółem wydaje się to, że z jednym wyjątkiem Mk 12,13, faryzeusze pojawiają się jedynie przy okazji pobytów Jezusa w Galilei oraz za Jordanem ⁹http://www.oxfordbiblicalstudies.com/article/opr/t94/e1462, tłumaczenie własne. Martin Hengel uważa, że ewangelia ta jest odbiciem stosunków żydowsko-chrześcijańskich bezpośrednio po zniszczeniu Świątyni Jerozolimskiej w 70 roku ¹⁰Hengel, Martin: Studies in the Gospel of Mark, 2003, Wipf & Stock Pub, s.9-10.

Najbardziej negatywny obraz faryzeuszów został przedstawiony w ewangelii Mateusza, która współdzieli perykopy faryzejskie z ewangeliami Marka i Łukasza, ale dodaje od siebie sporo negatywnych informacji na temat faryzeuszy. Dominującym motywem w narracjach przedstawiających interakcje Jezusa i faryzeuszów jest ślepota (np. Mt 15,14) i wielopoziomowa hipokryzja tych ostatnich. Jezus zapowiada, że Królestwo Boże będzie im zabrane (Mt 21,43), a ich rola w procesie Jezusa zostaje uwidoczniona (Mt 27,62). Kulminacją tego wszystkiego jest rozdział 23, który stanowi najbardziej ostry atak na faryzeuszów z wszystkich ewangelii. Faryzeusze zostają w nim określeni m.in. jako plemię żmijowe, które poniesie odpowiedzialność za swoje czyny:

Tak spadnie na was wszystka krew niewinna, przelana na ziemi, począwszy od krwi Abla sprawiedliwego aż do krwi Zachariasza, syna Barachiasza, którego zamordowaliście między przybytkiem a ołtarzem. Zaprawdę, powiadam wam: Przyjdzie to wszystko na to pokolenie Mt 32,35-36.

Wydaje się, że lokalny Kościół, z którego pochodził autor ewangelii Mateusza, był w ostrym konflikcie z Żydami. Powstaje nawet podejrzenie, że sama ewangelia tłumaczy, o co chodziło w tym konflikcie i za co Żydzi później mieli zostać ukarani:

Dlatego oto Ja posyłam do was proroków, mędrców i uczonych. Jednych z nich zabijecie i ukrzyżujecie; innych będziecie biczować w swych synagogach i przepędzać z miasta do miasta Mt 23,34.

Jest to, moim zdaniem, wyraźne nawiązanie do okresu, kiedy pierwsi chrześcijanie (judeochrześcijanie) uczęszczający w dalszym ciągu do synagog, byli z nich wyrzucani. Badacze przychylają się do opinii, że wspomniany lokalny Kościół autora ewangelii Mateusza wdawał się w dysputy z faryzeuszami, którzy mieli brać udział w domniemanym synodzie w Jamni koło roku 90. Oddajmy w tej sprawie głos Charpentierowi:

W Ewangelii Mateusza Jezus jest bardzo surowy dla faryzeuszy: przeciwstawia modlitwę chrześcijańską ich modlitwie (6,5-6), a proponowane przez niego jarzmo jest łatwe w porównaniu z licznymi pracami, których wymagają faryzeusze (11,29-30); tłumy dostrzegają, że jego władza nie jest podobna do władzy uczonych w Piśmie (7,29). Jednak czytając Mateusza musimy zawsze pytać, kto mówi, Jezus z lat 30-tych lub zmartwychwstały Pan z lat 80-tych i 90-tych, atakujący faryzeuszów z Jamni.
Mateusz jest także zainteresowany tym, aby pokazać swoją głęboką zgodę z najlepszymi cechami faryzeizmu. Kazanie na Górze zostało przedstawione jako wielki katechizm, równoległy do nauczania Jamni i oparty o te same trzy filary judaizmu: sprawiedliwość. tradycyjne dobre uczynki i kult. Przy dwóch okazjach w ewangelii Mateusza, i tylko w tej Ewangelii, Jezus cytuje Ozeasza 6,6; w rzeczywistości był to tekst drogi sercu Johanana ben Zakkaia, organizatora synodu w Jamni. Mówi się, że pewnego dnia jeden z jego uczniów opłakiwał zniszczenie Świątyni; składanie ofiar w celu uzyskania przebaczenia za grzechy nie było już możliwe. “Nie przejmuj się, mój synu”, odpowiedział Johanan. Mamy odkupienie, które posiada taką samą wartość: akty miłosierdzia. Bo zgodnie z Pismem Świętym: Chcę miłości, a nie ofiar” ¹¹ Charpentier, Etienne: How to read the New Testament, 1982, The Crossroad Publishing Company, s.31, tłumaczenie własne .

Według oksfordzkiego internetowego słownika biblijnego motyw faryzeuszy w Mateuszu nawiązuje do opisanej sytuacji historycznej:

Faryzeusze Mateusza są ofiarami kontrowersji w Kościele/Synagodze po 70 roku. Są gorliwymi zwolennikami judaizmu, który kontrastuje z interpretacją prawa przypisaną Jezusowi. Faryzeusze zostali również przeciwstawieni standardom oczekiwanym od przywódców chrześcijańskich w drugim chrześcijańskim pokoleniu. Są okrutnie atakowani za to, że nie są szczerymi wyznawcami własnej religii (Mt. 23, 3) i są niehistorycznie utożsamiani z uczonymi w Piśmie (23,23;23,25;23,27;23,29) ¹²http://www.oxfordbiblicalstudies.com/article/opr/t94/e1462, czego nie znajdziemy np. w ewangelii Łukasza.

Najłagodniejszy wizerunek faryzeuszów wyłania się z ewangelii Łukasza. Łukasz nie powtarza wszystkich perykop faryzejskich Marka i Łukasza i również dodaje od siebie pewne elementy. Wizerunek faryzeuszy łagodzą w wymierny sposób na przykład scena, w której faryzeusze chcą Jezusowi uratować życie, zawiadamiając go, że Herod (Antypas) czyha na jego życie:

W tym czasie przyszli niektórzy faryzeusze i rzekli Mu: «Wyjdź i uchodź stąd, bo Herod chce Cię zabić» Łk 13,31.

Scena ta jest ahistoryczna, gdyż historyczni faryzejczycy wywodzący się z chasydyzmu galilejskiego byli silnie związani z Herodem Antypasem. ¹³Ibidem Co więcej, w Łukaszu są również miejsca, w których wszyscy faryzeusze nie są wrzucani do tego samego worka, gdyż mowa o „niektórych faryzeuszach” (Łk 6,2). Łukasz odróżnia również faryzeuszy od uczonych w Piśmie (Łk 11,37 i 11,45).

W Łukaszu znalazło się kilka perykop paralelnych do tych u Marka i Mateusza, w których Łukasz jednak nie wymienia faryzeuszy z nazwy. Oddajmy głos Cookowi:

W “części specjalnej” Łukasza (9,51-18,14) istnieje kilka wskazówek, które wskazują na zamiar zmodyfikowania synoptycznego negatywizmu dotyczącego faryzeuszy. Zauważmy na przykład, że istnieje kilka perykop, które są równoległe do narracji faryzejskich u Marka i Mateusza, ale w każdym przypadku Łukasz nie odnosi się wyraźnie do tej sekty. W 10,25-28 osoba, która kwestionuje Jezusa jest prawnikiem, podczas gdy w Marku jest “jednym z uczonych w Piśmie” (12,28), a w Mateuszu faryzeuszem (22,34-35). W kontrowersji Belzebuba u Łukasza (Łk 11,14-23) oskarżyciele Jezusa są “niektórymi z nich”, ludem, natomiast u Marka są uczonymi w Piśmie (3, 22-27), a w ewangelii Mateusza faryzeuszami (12, 24; por. 9, 34). Łukasz perykopy związanej z żądaniem znaku nie odnosi do faryzeuszy (11, 29-32), podczas gdy Marek mówi o faryzeuszach (8,11), a Mateusz identyfikuje przeciwników Jezusa jako faryzeuszy i saduceuszy (16,1; por. 12,38). Ten sam trend można zaobserwować w nauczaniu o rozwodzie (Łk 16,18; Mk 10,1-12; Mt 19,1-12) ¹⁴Cook, Donald E.: op.cit., s. 227.

Łukasz trzykrotnie umiejscawia Jezusa przy obiedzie u faryzeusza (7,36-50; 11,37-12,1; 14,1-6), ¹⁵Ibidem, s. 227 co jeszcze bardziej łagodzi ich wizerunek omawianej grupy. Nie oznacza to oczywiście, że faryzeusze w tej ewangelii nie są krytykowani, ale ich łagodniejszy i wybielony wizerunek jest aż nadto widoczny. Jest to z pewnością spowodowane tym, że Kościół rzymski, powszechnie wiązany z ewangelią Łukasza i Dziejami Apostolskimi ¹⁶Boring, Eugene M: An Introduction to the New Testament: History, Literature, Theology, 2012, Westminster John Knox Press, s.593 nie był w żadnym większym konflikcie z lokalnymi społecznościami żydowskimi, a być może wręcz pozyskiwał wśród nich lokalnych Żydów nowych wyznawców, co może być wytłumaczeniem ich łagodniejszego potraktowania w tejże ewangelii.

Jeśli chodzi o ewangelię Jana, to wizerunek faryzeuszy jest bardziej negatywny aniżeli w ewangelii Marka i Łukasza i zbliża się do tego przedstawionego w Mateuszu:

Ewangelia Jana przedstawia faryzeuszy jako stale podejrzliwych wobec Jezusa; w połączeniu z arcykapłanami są oni przeciwnikami Jezusa. Wydaje się, że są to urzędnicy państwowi i nauczyciele prawa. Znajdują się w Jerozolimie (J 1,19-28), gdzie mieszkańcy miasta zwracają się do nich jako urzędników zajmujących się sprawami porządku publicznego (Jan 9,13)” ¹⁷ http://www.oxfordbiblicalstudies.com/article/opr/t94/e1462 . Sam fakt ich urzędowania w Jerozolimie wydaje się ahistoryczny, gdyż jak pamiętamy, że Marek z jednym wyjątkiem umiejscawia wszystkie sceny z faryzeuszami w Galilei albo za Jordanem.

Faryzeusze w ewangelii Jana są, jeśli chodzi o kontekst historyczny, lustrzanym odbiciem rozwijającego się judaizmu rabinicznego po domniemanym synodzie w Jamni:

Brak zelotów, saduceuszy i herodian w ewangelii Jana oraz tendencja do utożsamiania Żydów z faryzeuszami sugeruje, że ewangelia Jana pojawiła się po wojnie rzymskiej, to znaczy po 70r. n.e. Po wojnie tzw. Rada Jamni rozpoczęła proces redefiniowania życia żydowskiego oraz zbierania i kodyfikowania tradycji, które zaowocowały powstaniem judaizmu rabinicznego jako spadkobiercy faryzeizmu. Język ewangelii Jana najwyraźniej odzwierciedla ten stan rzeczy, gdyż faryzeusze zostali zrównani z władzami żydowskimi, a dokładnie z władzami, które potrafią powiedzieć, kto należy do synagogi, a kto musi zostać z niej wykluczony. Są oni w czwartej ewangelii ukazani w szerszy sposób aniżeli w historii Żydów i określają, czym powinien być judaizm. Faryzeusze czwartej Ewangelii stawiają religię prawa i absolutny monoteizm nad chrześcijaństwem Jana. Odrzucają sekciarstwo oparte na charyzmatycznej inspiracji i pozornie nieograniczonym przekazaniu boskich prerogatyw i atrybutów ukrzyżowanemu mesjańskiemu pretendentowi, w przypadku którego jego wyznawcy wierzyli, że zmartwychwstał. Ewangelia Jana niemal na pewno odzwierciedla tę sytuację po 70 roku życia w judaizmie, a także w tym, co można by nazwać stosunkami żydowsko-chrześcijańskimi ¹⁸Smith, D. Moody: Judaism and the Gospel of John, w: Charlesworth, James H. (red.): “Jews and Christians: Exploring the Past, Present, and … Czytaj dalej.

Z kolei Rensberger pisze:

Żydzi i faryzeusze wydają się w zasadzie wymiennymi. Faryzeusze odgrywają główną rolę przeciwnika i wydają się być sprzymierzeni z Żydami. ¹⁹Rensberger, David: Overcoming the world: politic and community in the Gospel of John, 1988, SPCK, s.42, tłumaczenie własne

Dla sprawiedliwości należy jeszcze wspomnieć o Nikodemie, sprawiedliwym faryzeuszu, który odwiedza Jezusa (J 3,1-21), później broni go przed Sanhedrynem (J 7,50-51), a na koniec razem z Józefem z Arymatei, któremu również przypisuje się bycie faryzeuszem, przygotowują ciało Jezusa do złożenia w grobie (J 19,39-42).

Post kończę słowami Samuela Sandmela, amerykańskiego rabina, rzecznika dialogu chrześcijańsko-żydowskiego:

Żadna grupa w historii nie doznała większej niesprawiedliwości w stosunku do swoich pięknych walorów i pozytywnych cnót, aniżeli faryzeusze w częściach ewangelii ²⁰Sandmel, Samuel: A Jewish Understanding of the New Testament, 1956, s. 24 ²¹tłumaczenie własne.