Proroctwa Księgi Daniela cz.1 Daniel 2: Sen Nabuchodonozora

Księga Daniela uważana jest za jedną z najtrudniejszych, jeśli nie najtrudniejszą księgę w całej Biblii. Jej narracja rozgrywa się w czasach niewoli babilońskiej, ale tak naprawdę odnosi się ona do czasów powstania Machabeuszy w II wieku p.n.e. Takie strukturę narracji możemy znaleźć również w innych miejscach Biblii.

Księga Daniela ze swoimi proroctwami należy do literatury apokaliptycznej, bardzo popularnej między III wiekiem p.n.e. a I wiekiem n.e., czyli w okresie międzytestamentalnym, i to nie tylko w kręgach żydowskich, ale całym hellenistycznym świecie.

Z perspektywy nas, ludzi Zachodu, zajmuje ona wyjątkowe miejsce, gdyż miała przemożny wpływ na teologię pierwszych chrześcijan. Reinterpretuje ją w swoich listach Paweł, nawiązują do niej Ewangelie, a duża część Apokalipsy Jana jest właśnie na niej oparta. Proroctwa zawarte w Księdze Daniela są trudne do zrozumienia dla współczesnego czytelnika, gdyż są pełne symboli, które przysparzają nawet najlepszym badaczom literatury apokaliptycznej problemy, stoi za nimi bowiem często całe mnóstwo możliwych interpretacji. Powodem tego jest to, że autor/autorzy Księgi Daniela czerpali obficie z różnych źródeł kulturowych i historycznych, które mieli do dyspozycji, do tego dochodzi sama praktyka “szyfrowania” przesłania w literaturze apokaliptycznej. Są miejsca, w przypadku których nawet wytrawni badacze przyznają, że dany symbol może oznaczą to albo tamto, a ostatecznie i tak się nie dowiemy, jaka była pierwotna intencja autora.

Między innymi z tego powodu postanowiliśmy w cyklu o proroctwach z księgi Daniela przynajmniej w bardzo uproszczony sposób wyłożyć czytelnikowi kontekst powstania tych proroctw z ich możliwymi interpretacjami.

Pierwszym proroctwem Księgi Daniela jest sen Nabuchodonozora z drugiego rozdziału. Jego treść jest następująca:

Oto posąg bardzo wielki, o nadzwyczajnym blasku, stał przed tobą, a widok jego był straszny. Głowa tego posągu była z czystego złota, pierś jego i ramiona ze srebra, brzuch i biodra z miedzi, golenie z żelaza, stopy zaś jego częściowo z żelaza, częściowo z gliny. Patrzyłeś, a oto odłączył się kamień, mimo że nie dotknęła go ręka ludzka, i ugodził posąg w stopy z żelaza i gliny, i połamał je. Wtedy natychmiast uległy skruszeniu żelazo i glina, miedź, srebro i złoto – i stały się jak plewy na klepisku w lecie; uniósł je wiatr, tak że nawet ślad nie pozostał po nich. Kamień zaś, który uderzył w posąg, rozrósł się w wielką górę i wypełnił całą ziemię. Taki jest sen, a jego znaczenie przedstawimy królowi. Ty, królu, królu królów, któremu Bóg nieba oddał panowanie, siłę, moc i chwałę, w którego ręce oddał w całym zamieszkanym świecie ludzi, zwierzęta polne i ptaki podniebne i którego uczynił władcą nad nimi wszystkimi – ty jesteś głową ze złota.
Po tobie jednak powstanie inne królestwo, mniejsze niż twoje, i nastąpi trzecie królestwo – miedziane, które będzie panowało nad całą ziemią. Czwarte zaś królestwo będzie trwałe jak żelazo. Tak jak żelazo wszystko kruszy i rozrywa, skruszy ono i w proch zetrze wszystko razem. 
To, że widziałeś stopy i palce częściowo z gliny, częściowo zaś z żelaza, [oznacza, że] królestwo ulegnie podziałowi; będzie miało coś z trwałości żelaza. To zaś, że widziałeś żelazo zmieszane z mulistą gliną, a palce u nóg częściowo z żelaza, częściowo zaś z gliny, [oznacza, że] królestwo będzie częściowo trwałe, częściowo zaś kruche. To, że widziałeś żelazo zmieszane z mulistą gliną, [oznacza, że] zmieszają się oni przez ludzkie nasienie, ale nie będą się odznaczać spoistością, podobnie jak żelazo nie da się pomieszać z gliną.
W czasach tych królów Bóg nieba wzbudzi królestwo, które nigdy nie ulegnie zniszczeniu, a którego władza królewska nie będzie oddana żadnemu innemu narodowi. Zetrze i zniweczy ono wszystkie te królestwa, samo zaś będzie trwało na wieki, jak to widziałeś, gdy kamień oderwał się od góry, mimo że nie dotknęła go ludzka ręka, i starł w proch żelazo, miedź, glinę, srebro i złoto. Wielki Bóg wyjawił królowi, co nastąpi później; prawdziwy jest sen, a wyjaśnienie jego pewne».

Źródła

Proroctwo to należy do kategorii politycznych proroctw powszechnych w epoce hellenistycznej. Badacze zwracają uwagę na kilka możliwych źródeł, które mogły wpłynąć na treść proroctwa:

1. Helleńska historiografia/Herodotowa tradycja
   Teorię tą w pełnej jego formie (zapoczątkowanej przez J.W.Swaina w 1940 roku) przedstawił na początku lat 80-tych XX wieku włoski historyk starożytności Arnaldo Momigliano. Zwraca ona uwagę na to, że greccy historycy tacy jak Herodot, Ktezjasz czy Poilibiusz wspominali w swoich dziełach o sukcesji czterech kolejnych królestw. Podobny motyw można również znaleźć u Emiliusa Sury, Diodora Sycylijskiego, Pompejusza Trogusa i Dionizjusza z Halikarnasu. ¹ Niskanen, Paul: The Human and the Divine in History: Herodotus and the Book of Daniel, 2004, Continuum, s.27-30.
   
2. Bhaman Yasht (Komentarz do Hymnu Dobrej Myśli) i Denkard
   Potencjalnymi źródłami mogą również być perski apokaliptyczny tekst Bhaman Yasht, w którym Ahura Mazda przekazuje Zaratusztrze, co się stanie z wyznawcami “dobrej religii” w przyszłości, oraz Denkard, zbiór zaratusztriańskich wierzeń i zwyczajów.
   
3. Babilońskie Proroctwo Dynastyczne
   Tekst ten wspomina o czterech następujących po sobie królestwach. Został prawdopodobnie napisany w czasie, gdy Seleucydzi kontrolowali Babilonię.² Ibidem, s.34-35
   
4. Wyrocznie sybillińskie
   W 4 rozdziale Wyroczni Sybillińskich występuje motyw 4 następujących po sobie królestw.
   
5. Egipskie Proroctwo Garncarza
   Tekst prorocki pochodzący z III wieku p.n.e. i będący propagandą antyptolemejską: garncarz opowiada królowi Amenhotepowi, który wszystko zapisuje, i ujawnia wszystkim ludziom proroctwo o przyszłym chaosie i zniszczeniu, które nastąpi po niesprawiedliwych, obcych rządach Greków, czczących złych bogów.
   
6. Proroctwo Hystaspesa (Vishtaspa)
   Intrygującą paralelę do Daniela 2 stanowi wyrocznia z Hystaspes, która opisana jest jako admirable somnium sub interpretatione vaticinantis pueri (“cudowny sen, zinterpretowany przez prorokującego chłopca”). Wyrocznia ta, którą powszechnie datuje się na okres przedchrześcijański, ma również charakter polityczny, zawiera periodyzację dziejów (siedmiokrotną) i przepowiada upadek Rzymu. ³Collins, John: Daniel: A Commentary on the Book of Daniel (Hermeneia: A Critical & Historical Commentary on the Bible), 1994, Fortress Press, … Czytaj dalej

Możliwe interpretacje

Posąg

Objawienia gigantycznych postaci są charakterystyczne dla starożytnych snów bliskowschodnich. Przykładem może być sumeryjski sen o Gudei: “We śnie pierwszy człowiek – jak niebo był przewyższający (wielkość), tak jak ziemia była przewyższająca (wielkość).” Sny o gigantycznych posągach są poświadczone w Egipcie we śnie trzynastowiecznego faraona Merenptaha, który widział gigantyczny posąg Ptaha, oraz w śnie Ptolemeusza Sotera, który widział “kolosa” boga Plutona/Sarapisa. W starożytnym świecie istniało kilka znanych ogromnych posągów bogów. Herodot (1.183) donosi, że w świątyni Bela w Babilonie znajdował się “posąg człowieka, wysoki na dwanaście łokci, wykonany w całości z litego złota”. ⁴ Collins, John 1994, s.162

Metale

Według jednej z interpretacji posąg pierwotnie reprezentował imperium babilońskie, a metale o malejącej wartości – Nabuchodonozora i jego następców: Amela-Marduka, Neriglissara i Nabonida. Mieszanina żelaza i gliny odnosiłaby się do Nabonida i Belszazara, a ostateczne królestwo (kamień, który został wycięty z góry, w. 45, i stał się wielką górą, w. 35) reprezentowałoby żydowskie królestwo eschatologiczne.

Prof. John Collins, w tej chwili chyba najbardziej znany na świecie specjalista od Księgi Daniela, komentuje tą interpretację w następujący sposób:

Przy takiej rekonstrukcji pierwotnym miejscem akcji wyroczni politycznej były czasy Nabonida. Ten pogląd zakłada, że interpretacja snu została zmieniona w okresie hellenistycznym, ponieważ teraz wyraźnie odnosi się on do sukcesji królestw. Odniesienie do małżeństwa (w. 43) musiało zostać dodane po pierwszym małżeństwie dynastycznym między Ptolemeuszami a Seleucydami (ok. 250 p.n.e.) lub nawet po drugim (193). To odniesienie może być wtórne, ale wątpliwe jest, czy nawet interpretacja żelaza i gliny jako podzielonego królestwa może odnosić się do Nabonida i Belszazara, ponieważ królestwo nie zostało faktycznie podzielone między nich. Co więcej, interpretacja ta nie uwzględnia krótkiego (dziewięciomiesięcznego) panowania Labashi-Marduka, syna Neriglissara, który bezpośrednio poprzedzał Nabonida. ⁵ Collins, John: Daniel, with an Introduction to Apocalyptic Literature, 1984, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., s. 51 

Teoria ta zdaje się więc mieć poważne wady.

W greckiej historiografii Hezjod opisuje cztery wieki jako metale o malejącej wartości. ⁶ Ibidem, s.28-30. , jednak z żydowskiego punktu widzenia panowanie Babilonii jako złoty wiek byłoby absurdem. Nie wynika to też z samego proroctwa, gdyż trzecie królestwo nie wydaje się gorsze od drugiego, gdyż będzie panować nad całym światem.

Główny trop prowadzi więc do Persji. Motyw metali występuje zarówno w proroctwie Bhaman Yasht jak i zbiorze Denkard. W tym drugim czytamy:

Pierwszą z nich jest złota, w której Ohrmazd objawia Zardusztowi religię. Druga – srebrna, w której Wistasp otrzymuje religię od Zarduszta. Trzecia to epoka stali, w której narodził się Adurbad i Mahraspandan, odnowiciel sprawiedliwości. Czwarta to ta, na której zmieszano żelazo, epoka, w której rozrosło się panowanie heretyków i innych złych ludzi. Jako że cztery królestwa pojawiają się ponownie w 7 rozdziale Księgi Daniela w postaci 4 bestii, badacze uważają, że temat metali o malejącej wartości jest podporządkowany tematowi 4 królestw i stanowi do niego jedynie dodatek. ⁷ Ibidem, s. 31

Cztery królestwa

Jedna z interpretacji mówi, że złotą głową jest Nabuchodonozor reprezentujący Babilonię (pierwsze królestwo), po nim nastąpi Persja (drugie królestwo), gdyż podbiła Babilonię (“po tobie jednak powstanie inne królestwo, mniejsze niż twoje”), następnie królestwo Aleksandra Wielkiego (trzecie królestwo), który pobił Persów (” i nastąpi trzecie królestwo – miedziane, które będzie panowało nad całą ziemią”) i wreszcie Rzym (“Czwarte zaś królestwo będzie trwałe jak żelazo”). ⁸ MacRae, Allan A.: The Prophecies of Daniel, 1991, Christian Life Publishers, s. 67-68

Swego czasu badacze na ogół uważali, że autor księgi Daniela, włączając motyw czterech królestw do proroctwa, miał na myśli Babilon (głowa), Medów (pierś i ramiona), Persję (uda i nogi) oraz królestwo Seleucydów w Syrii i Egipt Ptolemeuszy (po jednej stopie). ⁹ Towner, W. Sibley: Daniel, 1984, Westminster John Knox Press, s.36. Jednak, analizując faktyczną historię Żydów aż do powstania machabejskiego dużo lepiej motyw ten odpowiada procesji następujących królestw: (1) Babilon, (2) Persja, (3) władza grecka Aleksandra Wielkiego + Ptolemeuszów (jako że Palestyna pozostawała pod władzą tych hellenistycznych panów Egiptu), aż do (4) państwa Seleukidów, którzy przejęli kontrolę nad Yehud. Odpowiada to również podziałowi epok według Apokalipsy Zwierząt.

Helleńskie ślady teorii o czterech królestwach prowadzą do Herodota i Ktezjasza, którzy ucieleśniali historię Azji w trzech następujących po sobie imperiach Asyrii, Medii i Persji. Teoria sukcesji imperialnej była stałym elementem greckiej myśli politycznej, jako że Grecy byli znani ze swojego zainteresowania fenomenami politycznymi i militarnymi, a po podbojach Aleksandra Wielkiego jego królestwo stało się czwartym w kolejności. Z kolei Polibiusz w II wieku p.n.e., zajmując się historią powszechną, dodał Rzym jako ostatni element tej sekwencji zapoczątkowanej przez Herodota.

Z kolei w perskim proroctwie Bhaman Yast czytamy:

I rzekł Ormazd Spitamie Zaratusztrze: Pień drzewa który ci ukazałem, to materialny świat, który ja Ormazd stworzyłem. Cztery gałęzie (które z niego wyrosły) to cztery epoki, które nadejdą. Złota gałąź (ukazuje czas) gdy ja i ty naradzać się będziemy w sprawach religii, i król Wisztaspa przyjmie wiarę, a posągi dewów zachwieją się (zostaną skruszone). W ten czas dewy osłabną i zostaną zmuszone do ucieczki. Ich działania będą musiały być dokonywane w ukryciu. Srebrana (gałąź) to czas panowania Ardaszira z rodu Kajanidów. Stalowa (gałąź) to czas panowania Chosrowa „Nieśmiertelnego” (Chosrow Anuszirwan, o nieśmiertelnej duszy), syna Kawada. (Czwarta gałąź) uczyniona z słabego żelaza, to czas panoszenia się (władzy) dewów o splątanych (rozdzielonych)* włosach z nasienia (wielkiego demona geniewu, szału i wściekłości) Kszeszma (Pana krwawej maczugi). Tak dobiegnie końca twój dziesiąty wiek Zaratusztro synu Spitamy.. ¹⁰ Niskanen, s.31, tłum. Jacek Kotela

Kamień

Tradycyjnie badacze wskazują tutaj na dwa wersety z Biblii hebrajskiej:

On będzie kamieniem obrazy i skałą potknięcia się dla obu domów Izraela; pułapką i sidłem dla mieszkańców Jeruzalem. Iz 8,14

Przeto tak mówi Pan Bóg: «Oto Ja kładę na Syjonie kamień, kamień dobrany, węgielny, cenny, do fundamentów założony. Kto wierzy, nie potknie się. Iz 28,16

Chrześcijanie interpretują kamień jako Chrystusa, tak na przykład Hieronim. Wielokrotnie motyw Chrystusa jako kamienia pojawia się również w Nowym Testamencie: Mk 12,10-11; Łk 20,17; 1 P 2,7; Bezpośrednim nawiązaniem do motywu niszczącego kamienia wydaje się jednak jedynie Łk 20,18:

Każdy, kto upadnie na ten kamień, rozbije się, a na kogo on spadnie, zmiażdży go». ¹¹ Collins 1994, 171

Kontekst religijno-historyczny proroctwa

Na koniec oddajmy głos prof. Collinsowi, który w świetny sposób nakreślił kontekst i intencję powstania tego rozdziału:

Paralelę dla antyhellenistycznego proroctwa babilońskiego można obecnie znaleźć w Proroctwie Dynastycznym. Babilońskie wyczekiwanie wiecznego królestwa (lub dynastii) poświadczone jest w proroctwie z Uruk. Włączenie takiej babilońskiej wyroczni do Księgi Daniela 2 byłoby ironicznym podważeniem babilońskich nadziei.

Tożsamość narodowa ostatecznego królestwa nie zostaje wyjaśniona Nabuchodonozorowi, ale musi on polegać na Żydzie, który interpretuje jego sen, a żydowscy czytelnicy odnosiliby proroctwo do królestwa mesjańskiego. Propozycje te są oczywiście hipotetycznymi próbami określenia scenerii dla wcześniejszych redakcji Księgi Daniela 2. Opowieść żydowska w formie, jaką mamy obecnie, pochodzi z pewnością z epoki hellenistycznej i została prawdopodobnie (choć nie na pewno!) skomponowana w diasporze.

Jeśli możemy założyć analogię z Danielem w opowiadaniu, to autor opowieści był Żydem w służbie pogańskiego monarchy. Przyjął on pogańskie standardy doskonałości zawodowej, ale w dążeniu do nich szukał pomocy we własnej religii. Oczywiście, analogia ta nie może być forsowana. Historia ta jest ewidentnie fikcją i przedstawia raczej ideał niż rzeczywistość społeczną. Zakładana analogia między Danielem a autorem jest możliwa, ale nie jest pewna. […]

Możliwe, że wyrocznia polityczna w Daniela 2 służyła pierwotnie propagandzie politycznej. W obecnym kształcie rozdział ten jest jednak podporządkowany legendzie dworskiej i służy przede wszystkim ukazaniu mądrości, którą Daniel cieszy się dzięki mocy swego Boga.

Historia ta nie tylko potwierdza wyższość Boga Daniela. Niesie ona również przesłanie dla Żydów, zwłaszcza w diasporze. Daniel nie przewyższa Babilończyków własną mądrością, lecz mocą swego Boga (w. 30). Droga do sukcesu nie wiedzie więc przez opanowanie technik Babilończyków (choć nie jest to odradzane), ale przez modlitwę. Przyjmuje się, że Daniel jest jednym z babilońskich mędrców. Daniel 2 sugeruje więc tym, którzy pracują w środowisku pogańskim: tylko oddanie się własnemu Bogu może dać im nadzieję na sukces. Opowiadanie daje wsparcie i zachętę “mądrym” (2,21), ale ich mądrość nie jest przysłowiowa. Polityczna treść snu i jego interpretacja wydaje się być niemal przypadkowa dla przesłania tego rozdziału i rzeczywiście Nabuchodonozor poświęca jej niewiele uwagi. A jednak nie należy jej lekceważyć. Nadaje ona perspektywę sytuacji Żydów pod panowaniem pogan. Możemy porównać Jer 27:6-7, gdzie Bóg zarządza, że wszystkie narody będą służyć Nabuchodonozorowi, jego synowi i jego wnukowi, aż nadejdzie czas jego własnej ziemi, a wtedy wiele narodów uczyni go swoim niewolnikiem. Wyrocznia ta nie jest rewolucyjna. Zachęca raczej do cierpliwości niż do buntu. Proponuje spojrzenie na świat, w którym Żydzi mogą trwać w służbie pogańskich królów, ponieważ wiedzą, że pogańska władza nie będzie trwała wiecznie. ¹² Collins 1984, s.51-52