Homer i klasyka grecka w Nowym Testamencie cz.1 Mimesis jako klasyczna sztuka naśladownictwa

Niniejszy artykuł stanowi tłumaczenie pracy napisanej dla naszego bloga przez profesora MacDonalda w języku angielskim

Jestem głęboko wdzięczny Maciejowi Owczarzakowi za zaproszenie do przedstawienia niniejszego uzasadnienia mojego porównania kanonicznych Ewangelii z klasyczną poezją grecką, w szczególności z Iliadą i Odyseją Homera oraz Bachantkami Eurypidesa. Lista moich najistotniejszych publikacji znajduje się w załączonej bibliografii, “MacDonald’s Publications on Mimesis”. Znacznie rozszerzona wersja tego eseju ukaże się wkrótce w jednym z głównych opracowań, Two Mimetic Synopses: Solving the Synoptic and Johannine Problems and Tracking Gospel Imitations of Classical Greek Poetry. 

Czym jest krytyka mimesis, zwłaszcza w odniesieniu do Ewangelii?

Odpowiedź na to pytanie jest dość prosta i składa się z czterech postulatów.

1. Mimesis, czyli naśladowanie i upodabnianie się do udanych modeli lub tekstów wcześniejszych, dominowało w greckiej i łacińskiej edukacji literackiej.

Według Jacques’a Bompaire’a

…od momentu wejścia do domu mistrza szkolnego dobry uczeń w starożytności był wprowadzany w mechanizm, który czynił z niego autora wyćwiczonego w regułach mimesis. ¹Lucian écrivain: Imitation et création (BEFAR; Paris: Boccard, 1958, 43). The scholarship on rhetorical mimesis is enormous and fascinating. … Czytaj dalej

Tim Whitmarsh:

Dominującym pojęciem w estetyce literackiej była mimēsis. . . . Mimēsis wyznacza nie tylko tradycyjne usposobienie rzymskiej kultury greckiej, ale także jej nowoczesność: ‘imitacja’ literackiego przodka nie jest po prostu kserograficzną reprodukcją, ale także … transformacją. ² Greek Literature and the Roman Empire: The Politics of Imitation (Oxford: Oxford University Press, 2001), 26.

Takie mimetyczne transformacje pozwalały autorom na ustanowienie swojej tożsamości kulturowej poprzez przyjęcie, adaptację, a często rywalizację z kultowymi tekstami. Według Whitmarsha, mimesis często pozwalała na

…konstruowanie własnej autoprezentacji poprzez i wbrew kanonicznej przeszłości. . . . Literatura rzymskiej Grecji … dynamicznie angażuje się w odziedziczone obrazy, tropizmy i tożsamości, aktywnie konstruując nowy sposób patrzenia na świat. . . . To właśnie poprzez literaturę pisaną … grecka tożsamość kulturowa była najbogatsza i najbardziej intensywnie eksplorowana. ³ Greek Literature, 27, 32, and 38.

Imitacje Septuaginty czy “Starego Tekstu Greckiego” (LXX/OG) w Synoptykach są podobnie mimetyczne, ponieważ ich autorzy starali się “ustanowić tożsamość kulturową poprzez przyjęcie, adaptację i często rywalizację z kultowymi tekstami”, aby skonstruować “autoprezentację poprzez i wbrew kanonicznej przeszłości”.

2. Żadna literatura w starożytności nie była bardziej dostępna i naśladowana niż Iliada i Odyseja.

Świadczy o tym ponad sześćset fragmentów greckich sprzed 200 r. n.e.; skromne pięć zawiera żydowska Biblia w języku greckim, Septuaginta. Według stoika Heraklita z I wieku,  

…można by wręcz powiedzieć, że jego [Homera] wiersze to nasze dziecięce ubranka, a my karmimy nasze umysły łykami jego mleka. Stoi u naszego boku, gdy dorastamy, dzieli z nami naszą młodość, gdy stopniowo dochodzimy do męskości; gdy jesteśmy dojrzali, jego obecność w nas jest największa, a nawet w podeszłym wieku nigdy się nim nie znudzimy. Kiedy się zatrzymujemy, pragniemy rozpocząć go na nowo. Jednym słowem, jedynym końcem Homera dla człowieka jest koniec życia.. ⁴Heraclitus, Homeric Problems 1.5-7 (translation from Donald A. Russel and David Konstan, eds., Heraclitus: Homeric Problems [WGRW 14; Atlanta: … Czytaj dalej

Co więcej, żaden tekst w starożytności nie był szerzej wykorzystywany w nauczaniu czytania i pisania niż eposy homeryckie – nieustannie denerwujące uczniów – i żaden nie był szerzej naśladowany. Słynny rzymski nauczyciel retoryki, Kwintylian, radził swoim uczniom, by zaczęli czytanie od Homera, nawet jeśli nigdy nie zamierzają pisać wierszy.

Właściwym miejscem, od którego powinniśmy zacząć, jest Homer. Podobnie jak jego własny Ocean, o którym mówi, że jest źródłem <każdej> rzeki i źródła, Homer dostarcza wzoru i źródła dla każdego rodzaju sztuki wymowy. ⁵Inst. 10.1.46-47. “Niezależnie od tego, czy ich mistrz [z I w. n.e.] uczył obu języków, czy tylko greckiego, poetą, którego chłopcy zaczęli … Czytaj dalej

Na przykład: “Historia [jako gatunek literacki] jest bardzo bliska poetom. W pewnym sensie jest to poemat prozą” (Inst. 10.1.31). Według jednego z badaczy wpływów homeryckich w Imperium Rzymskim,

…Odyseja jest powszechnie uznawana za ostateczny model typowej fabuły powieściowej w greckich i łacińskich powieściach. ⁶ Joseph Farrell, “Roman Homer,” in The Cambridge Companion to Homer (ed. Robert Fowler; Cambridge: Cambridge University Press, 2004), 271.

Według Diona Chryzostoma, współczesnego Markowi, ̔Ομηρος δὲ καὶ πρῶτος καὶ μέσος καὶ ὕστατος (“Homer … jest pierwszym, środkowym i ostatnim”) kultury greckiej. ⁷ Or. 18:8.

3. Ewangelie synoptyczne są gęsto wypełnione analogiami do homeryckich postaci i epizodów, które domagają się wyjaśnienia.

W niniejszym eseju skupię się na Marku, ale w Dziejach Apostolskich imitacje są jeszcze bardziej rozbudowane. W poprzednich publikacjach zaproponowałem następujące podobieństwa.

4. Jeśli przyjmie się te podobieństwa, trzeba na podstawie rygorystycznych kryteriów ustalić, czy wynikają one z wpływu mitologii homeryckiej na kulturę starożytnej Grecji w ogóle, czy też z literackiej mimesis.

Teoretycznie, sensowne jest zarówno wyjaśnienie kontekstowo rodzajowe, jak i mimetycznie genetyczne. W tym miejscu krytyka mimesis staje się nieoceniona, jako że promuje siedem takich kryteriów. Pierwsze dwa odnoszą się do domniemanych modeli lub antytekstów.

Kryterium 1. Kryterium dostępności ocenia prawdopodobieństwo, że autor późniejszego tekstu miał dostęp do proponowanego modelu. 

Kryterium 2. Analogia określa, czy inni autorzy naśladowali ten sam model mimetyczny. 

Niezaprzeczalnie żadne księgi w starożytności nie były bardziej dostępne i naśladowane niż eposy homeryckie. 

Kryterium 3. Zagęszczenie: im więcej podobieństw można znaleźć między dwoma tekstami, tym silniejszy jest argument, że są one wynikiem związku literackiego. Podobieństwa te polegają często na wspólnych sformułowaniach, ale mogą też obejmować podobne charakterystyki i motywy.

Kryterium 4. Kryterium kolejności bada względną kolejność występowania podobieństw w dwóch utworach. Jeśli podobieństwa pojawiają się w tej samej kolejności, argumentacja za genetycznym powiązaniem jest silniejsza.

Kryterium 5. Cecha wyróżniająca to coś niezwykłego w docelowym modelu lub antytekście i proponowanym zapożyczeniu, co łączy je w szczególny związek.

Kryterium 6. Interpretowalność pyta, co można zyskać, postrzegając jeden tekst jako dłużnika drugiego. Dlaczego autor mógł naśladować proponowany model?

Kryterium 7. Paralele spełniają kryterium dawnego rozpoznania, gdy można wykazać, że czytelnicy kultury, z której pochodzi tekst, byli świadomi takich powiązań.

The Gospels and Homer i inne publikacje stosują te kryteria do paralel już przytoczonych i do dziesiątków innych, zwłaszcza w Dziejach Apostolskich, ale tutaj chcę się skupić na Markowej imitacji nie Homera, ale na Heraklesie szalejącym Eurypidesa, gdzie bezpośredni i strategiczny związek literacki jest bardzo prawdopodobny. ⁸ See The Gospels and Homer: Imitations of Greek Epic in Mark and Luke-Acts (NTGL 1; Lanham MD: Rowman & Littlefield, 2014, 269-75.

Przypadek testowy: Mk 9,14-29 i Herakles szalejący Eurypidesa

Według tej słynnej sztuki Herakles, syn Zeusa, opuścił Teby, by odesłać Cerbera do Hadesu, a podczas jego nieobecności tyran Lykus uknuł spisek, by zabić jego synów, aby zapewnić sobie panowanie. Żaden Tebańczyk nie mógł ich obronić. Gdy Herakles w końcu wrócił, jego chłopcy pobiegli go objąć, a jego ojciec Amfitrion doniósł mu o zagrożeniu ich życia. Herakles zabił Lykusa, ale jego rodzinę wkrótce spotkał jeszcze cięższy los, jak na ironię, z rąk samego bohatera. Hera wysłała Lyssę, boginię szaleństwa, by go dotknęła. Według niewolnika, który był świadkiem tego wydarzenia, 

Syn Alkmeny
stał tam w milczeniu, podczas gdy ich ojciec zwlekał,
dzieci patrzyły; nie był już tym, kim był.
Wykrzywił się przez przewrócenie oczami 
i miał przekrwione oczy; 
Piana spływała po jego przystojnej brodzie.
(Herakles szalejący 929-934)

W napadzie szału obłąkany bohater zabił swoich synów i żonę Megarę. Atena wtedy “rzuciła kamień w pierś Heraklesa, / co zatrzymało jego szalone dzieło i uśpiło go; / upadł na ziemię” (1004-1006). Amfitrion, obawiając się, że cios Ateny zabił jego syna, odsunął na bok chór, mówiąc: “Cicho. Pozwólcie mi wyczuć jego oddech. Chodźcie, pozwólcie mi umieścić moje ucho na nim” (1060). Herakles obudził się w tym momencie i był zdezorientowany, dlaczego jego rodzina leżała martwa. Kiedy ojciec powiedział mu, że sam ich zabił, rozpoznał gniew Hery: “Gdy jeszcze ssałem mleko w kołysce, / żona Zeusa zesłała węża o srogich oczach, / abym został zniszczony” (1266-1268), ponieważ jej mąż spłodził go z Alkmeny. Porównaj następujące:

Od tego momentu Jezus nie przypomina już Heraklesa, lecz jego rola przypada głuchoniememu opętańcowi. Jezus Marka egzorcyzmuje młodzieńca, którego objawy przypominają Heraklesa Eurypidesa.

Podczas gdy demon u Eurypidesa uderza Heraklesa pieniącego się ze szaleństwa, Jezus u Marka wypędza demona z pieniącego się szaleńca. Ewangelista z pewnością spodziewał się, że jego czytelnicy docenią współczucie Jezusa w porównaniu z okrucieństwem Hery, etyczną emulację czy transwaluację, co wskazuje na to, że zgadzałby się z bohaterem Eurypidesa, który narzekał: “Do takiego boga / kto by się kiedykolwiek modlił?” (1307). (1307).

Najbardziej wyraziste paralele wskazujące na mimetyczną rywalizację Marka z ateńskim tragediopisarzem są nieobecne w redakcjach Mateuszowej i Łukaszowej. 

Gdyby historia ta przetrwała dziś tylko w Ewangelii Mateusza i Łukasza, naśladownictwo tragedii Eurypidesa byłoby niewidoczne. 

Zaproponowane tu paralele wspaniale spełniają siedem kryteriów krytyki mimesis. “[T]reść Eurypidesowego Heraklesa była bardzo dobrze znana; w istocie nie mogła w żaden sposób zaginąć” (kryterium 1, dostępność). ⁹ Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff, Euripides Herakles (Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1959), 2.161. Chrześcijański apologeta Arystydes wyśmiewał pogan za twierdzenie, że “Herakles upił się, oszalał i poderżnął gardła swoim dzieciom. . . . Jak to jest, że ten, który był pijany i zabijał dzieci, ma być bogiem?” (Apol. 10). ¹⁰ See also Clement of Alexandria Protr. 7.76.5, Athenagoras Leg. 29.1, and Lactantius Inst. 1.9. Kilku starożytnych autorów również naśladowało tę sztukę, w tym Seneka Młodszy, który napisał własnego Heraklesa szalejącego (kryterium 2, analogia). 

Z pewnością przedstawione wcześniej paralele są wystarczająco zagęszczone i sekwencyjne (kryteria 3 i 4), aby móc sugerować bezpośrednie naśladownictwo, jednak jeszcze bardziej uderzające są niezwykłe motywy, które pojawiają się w obu: kryzysy pojawiają się podczas przygód bohaterów ze zmarłymi; Hera i demon wywołują pieniące się szaleństwo u mężczyzn, których dręczyli od młodości; kiedy interweniują boskie postacie, obaj mężczyźni padają na ziemię i są uważani za zmarłych. Żaden z tych motywów nie pojawia się w żadnym innym nowotestamentowym opowiadaniu o cudach; są one charakterystyczne (kryterium 5). Czytelnik świadomy naśladownictwa Marka przeciwstawi współczucie Jezusa dla opętanego syna tego człowieka z roszczeniowemu wywoływaniu obłędu przez Herę i mordowaniu rodziny przez Heraklesa (kryterium 6, interpretowalność).

Dwa fragmenty w Dziejach Andrzeja sugerują, że ich autor mógł rozpoznać mimesis Marka, a nawet ją wzmocnić (kryterium 7, rozpoznanie). ¹¹Inne w rozdziale 29 w streszczeniu Dziejów u Grzegorza z Tours. Dzieje Andrzeja w całym tekście naśladują grecką poezję i filozofię. Zobacz … Czytaj dalej Przykładowo na początku Pasji Andrzeja czytamy:

Jeden z chłopców pod opieką Arystoklesa [“wsławionego doskonałością”] – którego Stratokles [“wsławiony bitwą”] bardzo kochał – został porażony przez demona i leżał w kale bez zmysłów” (Pas. 2). Apostoł “wtargnął do środka, do miejsca, gdzie niewolnik Stratoklesa pienił się [ἤφριζεν] na ustach, całkowicie wykrzywiony

i leżał na ziemi. Chłopak miał na imię Alkman (᾿Αλκμάνης; “gwałtowne szaleństwo”); imię matki Heraklesa brzmiało Alkmena. Alkman to ersatz Heraklesa [Hera-sławny]. Andrzej szydził z magów, “którzy nic nie potrafią” i modlił się: “Spełnij szybko moją prośbę w odniesieniu do sługi Stratoklesa, wypędzając demona, którego nie mogli wypędzić ci, którzy są mu pokrewni” (przeł. 4-5). 

Kiedy demon odszedł, Alkman wstał z ziemi; Andrzej wyciągnął do niego rękę, a młodzieniec poszedł z nim, opanowany, stabilny na nogach, prowadząc spójną rozmowę, czule patrząc na Andrzeja i swego pana, i pytając o przyczynę zbiegowiska. Andrzej powiedział mu: “Nie ma potrzeby, abyś się uczył o czymś obcym dla ciebie. Wystarczy nam, że widzimy w tobie to, co sami widzieliśmy.” (Pass. 5)  

Według Eurypidesa, Atena ogłuszyła Heraklesa głazem. Kiedy bohater w końcu doszedł do siebie, zapytał, co się stało, ale inni nie chcieli mu przekazać złych wieści. Amfitrion: “Wiedz tylko tyle o swoich nieszczęściach, ale reszta niechaj będzie” (1125). Podczas gdy Hera zesłała szaleństwo na Heraklesa, Bóg Andrzeja uczynił niewolnika Stratoklesa zdrowym. 

Strategia mimetyczna Dziejów Andrzeja przypomina tu strategię Marka i staje się bardziej oczywista dzięki użyciu wymownych imion. Niestety, nie można mieć pewności, że autor Dziejów rozpoznał mimesis Marka, co spełniałoby kryterium 7, ale z pewnością kwalifikuje się to jako analogiczne naśladownictwo Eurypidesa (kryterium 2).

Uczony autor Dziejów Andrzeja z końca II w. zakończył swoje dzieło zaproszeniem czytelników do wykrycia głębszej warstwy znaczeniowej, kryjącej się pod jego interpretacją posługi i męczeństwa apostoła, a mianowicie do przedstawienia Andrzeja jako nowego Odyseusza, Dionizosa, Heraklesa i Sokratesa. 

W tym miejscu muszę więc zakończyć te błogosławione opowiadania, czyny i tajemnice, które trudno – a może powinienem powiedzieć, niemożliwe – wyrazić. Niech to pociągnięcie pióra zakończy je. Będę się modlił najpierw za siebie, abym usłyszał to, co zostało rzeczywiście powiedziane, zarówno to, co oczywiste, jak i to, co niejasne, zrozumiałe tylko dla intelektu. Będę się też modlił za wszystkich, którzy są przekonani tym, co zostało powiedziane, aby mieli społeczność ze sobą, jak Bóg otwiera uszy słuchaczy, aby uczynić zrozumiałymi wszystkie Jego dary w Chrystusie Jezusie, Panu naszym, któremu wraz z Ojcem niech będzie chwała, cześć i moc z Duchem Świętym, dobrym i życiodajnym, jak i zawsze, na wieki wieków, Amen. (Dzieje Andrzeja 65).

Autor ostrzega więc czytelników, że jego narracje zawierają zarówno “to, co oczywiste, jak i to, co niejasne [τῶν ἀφανῶν] i zrozumiałe tylko dla intelektu [διανοίᾳ δὲ ληπτῶν]”, ale modli się “za wszystkich” wierzących w nadziei, że Bóg otworzy ich uszy, “aby uczynić zrozumiałymi [ληπτά] wszystkie Jego dary”. Bez wątpienia zakładał, że nie wszyscy jego czytelnicy byliby πεπαιδευμένοι, ale że wszyscy mogliby skorzystać z “oczywistości [τὸ συμφανές]”. Jak pokazuje historia recepcji i badań nad Dziejami Andrzeja, modlitwa autora nie została wysłuchana; praktycznie nikt nie był w stanie rozpoznać głębszych darów jego mimetycznego projektu. ¹²Zob. MacDonald, “Is There a Privileged Reader? A Case from the Apocryphal Acts,” in Textual Determinacy. Part Two (Semeia 71; Atlanta: Scholars … Czytaj dalej To samo można powiedzieć o recepcji Ewangelii Marka, nawet dzisiaj.

Jednak w Imperium Rzymskim kulturowy rozziew między wykształconymi elitami a tłumem (οἱ πεπαιδευμένοι i οἱ πολλοί) nie był tak wielki, jak mogłoby się wydawać. “Łatwa znajomość Homera była znakiem drogiego wykształcenia, a ci, którzy je posiadali, lubią szydzić z oszustów. Wydaje się jednak, że pewna wiedza o Homerze krążyła w kulturze rzymskiej w dość swobodnych formach. Nawet analfabeci mogli rozmawiać, używając quasi-homeryckich wyrażeniach, które stały się przysłowiowe”. ¹³ Farrell, “Roman Homer,” 267. Eposy były kulturowo nieuniknioną koniecznością. Jak ujął to Hegel, “Homer jest tym żywiołem, w którym żył świat grecki, jak człowiek w powietrzu”. Greckojęzyczni chrześcijanie we wczesnym Cesarstwie mogli być uczuleni na poezję mitologiczną, ale nie byli na nią odporni, a jednym ze sposobów zaszczepienia się było zastąpienie homeryckich opowieści ich imitacjami, co można by nazwać transwaluacyjną mimesis. 

Zapraszamy również do zobaczenia poniższego filmu, w którym prof. Dennis MacDonald analizuje Ewangelie pod kątem zapożyczeń z Homera: