Pan Bóg rzekł do węża:
Ponieważ to uczyniłeś… Wprowadzam nieprzyjaźń między ciebie i niewiastę, pomiędzy potomstwo twoje a potomstwo jej: ono zmiażdży ci głowę, a ty zmiażdżysz mu piętę. (Rdz 3:15)
Tradycyjnie chrześcijanie utożsamiają Rdz 3:15 z Protoewangelią, pierwszą zapowiedzią Bożego planu ostatecznego odkupienia ludzkości z rąk diabła. Dla tych, którzy są zaangażowani w rozumienie Biblii zgodnie z teologicznymi ramami skupionymi wokół stworzenia, upadku i odkupienia, takie odczytanie tego wersetu jest kluczowe. Ponieważ mężczyzna i kobieta wpadli w ręce grzechu, śmierci i szatana, Bóg obiecuje, że pewnego dnia zmiażdży przebiegłego węża raz na zawsze. Przez ten akt Bóg zniszczy i odnowi całe Stworzenie.
Moim zdaniem jednak, taka interpretacja Rdz 3,15, wraz z hermeneutyką Stworzenia, Upadku i Odkupienia, której służy, zaciemnia główne priorytety Starego Testamentu. Gdy bowiem chrześcijański czytelnik przyswoił sobie Księgę Rodzaju 1-3, jest teraz zachęcany do porzucenia reszty Starego Testamentu na rzecz Nowego. Nie musi on tkwić w gąszczu historycznych doświadczeń Izraela i jego politycznych oczekiwań, lecz może przejść do duchowego i wiecznego odkupienia dokonanego przez ofiarę Chrystusa. Czytelnik ten może zaliczyć gorzką narodową historię Izraela do historii “Upadku człowieka” i przejść do tego, co jest naprawdę ważne: przebłagania Chrystusa za grzechy na krzyżu.
W ten sposób Rdz 3,15 zostaje zawłaszczony dla systemu, który redukuje znaczącą treść Biblii hebrajskiej do Rdz 1-3 i kilku rzekomo mesjańskich tekstów. W ten sposób werset ten, przynajmniej w takim rozumieniu, staje się współwinny zaniedbania pism hebrajskich przez chrześcijan.
Oczywiście, przestrzegałbym przed takim odczytaniem tekstu. Niewiele jest dowodów na to, że zarówno autor Rdz 3, jak i pierwsi chrześcijanie dostrzegali w tym fragmencie jakiekolwiek odniesienie do pokonania szatana przez Jezusa. Chociaż upadek szatana jest ważnym motywem w Nowym Testamencie, nie wydaje się, aby pierwsi chrześcijanie uznawali Rdz 3,15 za istotny tekst.
Deptanie węży
Pomimo prestiżowego miejsca, jakie w teologii ewangelickiej zajmuje Księga Rodzaju 3:15 jako Protoewangelia, ani w Starym, ani w Nowym Testamencie nie ma bezpośredniego cytatu z Księgi Rodzaju 3:15. Istnieje jednak kilka potencjalnych aluzji do niego. Na przykład Aland Greek New Testament wymienia Łukasza 10:19 i Rzymian 16:20 jako zawierające paralele słowne do Księgi Rodzaju 3:15.
Zbadajmy je. W Ewangelii Łukasza 10:18-19 Jezus mówi, że jego uczniowie otrzymali władzę deptania (πατέω) “węży (ὄφις) i skorpionów oraz wszelkiej mocy [szatana]” po powrocie z udanego objazdu egzorcystycznego. W Rz 16,20 Paweł pisze:
Bóg pokoju zaś zetrze (συντρίβω) wkrótce szatana pod waszymi stopami.
Hebrajskie słowo oznaczające “obić” lub “uderzyć” (שׁוּף) w Księdze Rodzaju 3:15 niekoniecznie sugeruje użycie stopy mężczyzny do zmiażdżenia głowy węża. To samo słowo zostało użyte w odniesieniu do wyciągnięcia węża, więc równie dobrze możemy sobie wyobrazić tutaj człowieka uderzającego węża kijem (por. Izajasza 14:29, 27:1).
Łukasz i Paweł w przeważającej mierze (jeśli nie wyłącznie) znali swoje pisma na podstawie greckiego tłumaczenia. W Księdze Rodzaju 3:15 tłumacze Septuaginty zastąpili zwrot oznaczający uderzenie pojęciem obserwowania (τηρέω). Wąż będzie obserwował piętę człowieka, a człowiek będzie obserwował głowę węża. Najwyraźniej Żydzi, którzy stworzyli i czytali LXX, nie uznawali Rdz 3:15 za proroctwo unicestwienia węża, ale raczej za proroctwo o wiecznej walce.
W obu tekstach szatan lub jego agenci są miażdżeni stopami wiernych, co wydaje się być zgodne z Rdz 3:15. Jednak Rdz 3:15 prawdopodobnie nie jest zamierzonym podtekstem z kilku powodów.
Idea wspólna dla Łukasza 10:19 i Rzymian 16:20 – że szatan i jego sługusy zostaną zdeptani – musi pochodzić z innego źródła. Moim zdaniem tym źródłem tym jest Psalm 91.
Jak szatan stał się wężem
Ponieważ Psalm 91 zapewniał sprawiedliwych o boskim bezpieczeństwie przed wielorakim złem, znajdował się on na pierwszym planie wczesnej myśli chrześcijańskiej (por. Mt 4:6/Łk 4:10-11, Hbr 1:14). Grecka wersja tego fragmentu tłumaczy werset 13 w taki sposób: “Będziesz stąpał po wężach i żmijach (ἐπιβαίνω), i zdepczesz (καταπατέω) lwa i węża (δράκων)”.
Chociaż psalm ten nie został pierwotnie napisany z myślą o siłach demonicznych, chrześcijanie i inni Żydzi okresu Drugiej Świątyni zaczęli go interpretować w ten sposób, w miarę jak rosło zainteresowanie walką duchową i apokaliptyką (por. 11Q11, Mt 4,6).
Greckie tłumaczenie wersetu 6 odegrało kluczową rolę w tym rozwoju: hebrajski brzmi: “Nie będziecie się bać… zniszczenia, które marnieje w południe”, jednak LXX ma “Nie będziecie się bać… moru (δαιμόνιον) co niszczy w południe”. Po ustanowieniu tej tekstowej nowinki, Żydzi uznali za naturalne zinterpretowanie całego psalmu w kategoriach duchowej walki pomiędzy aniołami i demonami. Jest więc całkiem prawdopodobne, że przyswojenie Psalmu 91 do celów egzorcystycznych w okresie drugiej świątyni nastąpiło zupełnie niezależnie od refleksji nad Księgą Rodzaju 3 i jej wężowym odpowiednikiem.
Co więcej, to Psalm 91:13, a nie Księga Rodzaju 3, został przejęty do Łukasza 10:19, Rzymian 16:20 i podobnych tekstów, takich jak Marek 16:18, Dzieje Apostolskie 28:3-6 i 1 List do Koryntian 15:32, które przedstawiają wierzących jako odpornych na węże, szczególnie te pod ich stopami. To na podstawie tego psalmu, a nie na podstawie Rdz 3,15 (nie mówiąc już o jego greckim tłumaczeniu), pierwsi chrześcijanie mówili o swoim zwycięstwie i pewnej władzy nad siłami szatana zarówno w teraźniejszości, jak i w niedalekiej przyszłości.
Syzyfowe prace i prometejska udręka
Jak zatem powinniśmy interpretować Rdz 3:15, jeśli nie jako proroctwo o Chrystusie? Sugerowałbym, że jest to mit etiologiczny.
Przekleństwa zawarte w Księdze Rodzaju 3:14-19 wprowadzają ciągłą walkę w życie bohaterów. Kobieta będzie boleśnie rodzić dzieci ze swego łona, a mężczyzna w trudzie będzie przynosić pożywienie z ziemi. Jeśli tłumacze NET i ESV mają rację, mężczyzna i kobieta są także skazani na wieczny konflikt ze sobą: ” ku twemu mężowi będziesz kierowała swe pragnienia, on zaś będzie panował nad tobą” (Rdz 3,16).
Podobnie jak mężczyznę i kobietę, również węża czeka niekończąca się kara: będzie on uwikłany w gwałtowną i wieczną rywalizację z tymi, których oszukał. Ani on, ani mężczyzna nie odniosą prawdziwego zwycięstwa nad drugim. Zamiast tego, człowiek i wąż będą wiecznie wymieniać potencjalnie śmiertelne ciosy. Albo, jak zostało to odzwierciedlone w wersecie LXX, człowiek i wąż będą czujnie i bojaźliwie pilnować się nawzajem tak długo, jak będą żyć.
Tak więc Rdz 3,15, opierając się na swoim kontekście w obrębie całej gamy przekleństw, wydaje się wyjaśniać wiecznie niespokojną relację między człowiekiem a wężem. Werset ten nie tylko nie przedłuża obietnicy pokonania węża, ale wręcz wyklucza nadzieję na jakikolwiek ostateczny rozejm.
Dodatek: Dlaczego węże?
Na podstawie Ewangelii Łukasza 10:19, Marka 16:18 i Dziejów Apostolskich 28:3 można by się zastanawiać, dlaczego pierwsi chrześcijanie byli tak bardzo zainteresowani zabawą z wężami. Jednym z powodów było to, że Żydzi do tego momentu ściśle kojarzyli szatana z wężami.
O ile Księga Rodzaju 3 mogła odegrać niewielką rolę w tym rozwoju (por. Mądrość 2:24, Ap 12:9), o tyle kluczową rolę odegrała pierwotna wojna Boga z wężem morskim Lewiatanem. Lewiatan, jako najdawniejszy i najpotężniejszy wróg Boga, został z łatwością wcielony w postać szatana. Lewiatan, ten “wąż pokrętny” i “smok morski”, przeznaczony na rzeź w dniu politycznego odkupienia Izraela, został przypisany demonicznej tożsamości szatana (Iz 27,1; por. Iz 51,9-10; Ez 29,3; LXX Jer 51,34; Hiob 3,8; 40,15-41,26; Ps 89,9-10; 104,26; 1 Hen 60,7-9). Podkreślanie przez Pawła, że wierzący wkrótce “zmiażdżą” (συντρίβω) szatana, znajduje swoje źródło w tym motywie chaoskampfu:
Ty [Panie] zmiażdżyłeś (συντρίβω) głowy smoków… roztrzaskałeś (συνθλάω) ich głowy (LXX Ps 74, 13-14).
Obraz węża morskiego osiągnął następnie kulminację w Apokalipsie Jana; stał się on Oskarżycielem, okrutnym eschatologicznym smokiem-wężem, który broni i wzmacnia miasto Babilon.
W ten sposób, swobodnie obchodząc się z wężami i miażdżąc je pod stopami, pierwsi chrześcijanie wyśmiewali nie tylko te bestie, ale i szatana, ich potwornego pana. Co więcej jednak, chrześcijańskie zwycięstwo nad wężami było znakiem eschatologicznym jak każdy inny (por. Mk 16, 17). Funkcjonowało ono w sposób podobny do egzorcyzmów nad demonami. Sygnalizowało, że władca demonów i węży zostanie wkrótce zdegradowany i zastąpiony. Szatan i jego demoniczne duchy nie będą już panować nad królestwami ziemi ani nad zwierzętami polnymi.
Historia z Dziejów Apostolskich 28:3-6 jest przykładem tego, jak ten znak działał:
Kiedy Paweł nazbierał wielką naręcz chrustu i nałożył do ognia żmija, która wypełzła na skutek gorąca, uczepiła się jego ręki. Gdy tubylcy zobaczyli gada, wiszącego u jego ręki, mówili jeden do drugiego: «Ten człowiek jest na pewno mordercą, bo choć wyszedł cało z morza, bogini zemsty nie pozwala mu żyć». On jednak strząsnął gada w ogień i nic nie ucierpiał. Tamci spodziewali się, że opuchnie albo nagle padnie trupem. Lecz gdy długo czekali i widzieli, że nie stało mu się nic złego, zmieniwszy zdanie mówili, że jest bogiem.
Na podstawie odporności Pawła na żmiję, pogańscy mieszkańcy Malty musieli dojść do wniosku, że Paweł, w ich oczach morderca, obezwładnił boginię sprawiedliwości. Nie jest on zatem człowiekiem, lecz bogiem. Chociaż nie jest to dokładnie to, co Paweł chciał przekazać, spektakl ten prowadził pogan do zakwestionowania skuteczności własnych bogów. Chociaż przypisują to Pawłowi, a nie Bogu, poganie byli świadkami mocy nowego i bardziej cudownego bóstwa – bóstwa, które zamierza podporządkować sobie narody.
Oryginalne źródło wpisu:
https://scribesofthekingdom.com/2020/03/12/did-christ-strike-the-serpents-head/
