Łazarz umiłowanym uczniem Jezusa?

Znany z Ewangelii Jana „uczeń, którego Jezus kochał” to zagadkowa postać dla biblistów. Większość chrześcijan podąża za tradycją, która ten zaszczyt przypisała Janowi, synowi Zebedeusza. ¹ Euzebiusz, Historia Kościelna 3, XXIII Związek z tym ma fakt, iż tradycja przypisała Janowi autorstwo Ewangelii Jana, która powstała anonimowo. Bibliści powszechnie odrzucają dziś tego typu tradycje, nie są one wiarygodne, a na twierdzenia z nich wynikające nie znajdujemy mocnych argumentów. Można o tym  przeczytać w naszym artykule wyjaśniającym kto napisał ewangelie. Podobnie jest z umiłowanym uczniem, wielu odrzuca propozycje jakoby tym uczniem był Jan.

Poniżej przyjrzymy się propozycji, według której „umiłowanym uczniem”, był Łazarz z Betanii. Ponadto przyjrzymy się również kwestii, dlaczego Łazarz jest prawdopodobnie jedynie postacią literacką, która nigdy nie istniała w historii. ²Omawiane w tym artykule argumenty wysuwało wielu badaczy, np. Floyd Filson, ‘Who Was the Beloved Disciple?’, Journal of Biblical Literature 68 … Czytaj dalej

Dlaczego Łazarz?

Łazarz z Betanii to postać biblijna znana jedynie z Ewangelii Jana. W 11 rozdziale ewangelii, podczas „Wskrzeszenia Łazarza”, siostry wskazując na Łazarza, informują Jezusa: „Panie, oto choruje ten, którego Ty kochasz.” (J 11;3). Dwa wersety później, autor informuje czytelników, że „Jezus miłował Martę i jej siostrę, i Łazarza” (J 11;5). Następnie będąc przy grobie, Żydzi komentują rozpacz Jezusa słowami: „Oto jak go miłował!” (J 11;36).

Tak więc w całej narracji, zarówno siostry, autor narracji i Żydzi, informują czytelnika o tym, że Łazarz był darzony miłością przez Jezusa. Jest to jedyny uczeń, o którym zostają wypowiedziane takie słowa.

W 12 rozdziale, podczas uczty w Betanii, dowiadujemy się, że Łazarz był jednym z tych, którzy zasiadali z Jezusem przy stole. W rozdziale 13, podczas Ostatniej Wieczerzy, czytelnik dowiaduje się, że „..jeden z uczniów jego, który się był położył na łonie Jezusowym, ten, którego miłował Jezus.” (J 13;23).

Kim jest umiłowany uczeń w tym wersecie? Czytelnik pamięta, że Łazarz siedział z Jezusem przy stole kilka dni wcześniej, przed Ostatnią Wieczerzą, a Łazarz to jedyny uczeń, o którym powiedziano, że był darzony miłością przez Jezusa.

W 20 rozdziale Piotr i umiłowany uczeń Jezusa biegną do pustego grobu Jezusa zobaczyć co się wydarzyło. Umiłowany uczeń wyprzedza Piotra, który po chwili do niego dołącza. Obaj widzą na ziemi odzienie pogrzebowe Jezusa. Umiłowany uczeń „zobaczył i uwierzył” (J 20;8).

„Jeśli Łazarz jest umiłowanym uczniem, to właśnie on, ten który zmartwychwstał pierwszy, dostrzega co się teraz stało; widzi, że Jezus zmartwychwstał. To, że zmartwychwstały Łazarz pierwszy rozpoznaję prawdę o zmartwychwstaniu Jezusa ma dramatyczną stosowność, którą trudno zignorować.” ³ Floyd Filson, ‘Who Was the Beloved Disciple?’, Journal of Biblical Literature 68 (1949), s. 86

Uczeń, który nigdy nie umrze

W 21 rozdziale dowiadujemy się, że „Rozeszła się wśród braci wieść, że uczeń ów nie umrze.” (J 21:23). Dlaczego uczniowie mieliby zadać takie pytanie, jakie mieli do tego podstawy, jeśli chodziłoby o innych apostołów? Jeśli owym uczniem był Łazarz, to odpowiedź staje się jasna. Łazarz już raz umarł, ale Jezus przywrócił go do życia. Uczniowie mogli się więc spodziewać, czy po zmartwychwstaniu może umrzeć po raz drugi. Po Łazarzu można było się spodziewać nieśmiertelności. Natomiast w przypadku, gdy umiłowanym uczniem miałby być ktoś inny, czytelnik nie wiedziałby, dlaczego uczniowie mieliby zadać to pytanie Jezusowi.

Łazarz, o którym nikt nie słyszał

Pierwszą poszlaką wskazującą na to, że Łazarz jest jedynie postacią literacką, jest fakt, iż występuje on jedynie w narracji Jana, choć ten opowiada historię opowiedzianą przez wcześniejsze Ewangelie. Marek, Mateusz i Łukasz, nie wykazują znajomości Łazarza z Betanii. Koncept „umiłowanego ucznia”, także jest nieznany autorom ewangelii synoptycznych. Ponadto żaden uczeń płci męskiej nie jest obecny w synoptykach, podczas gdy Jezus wisi na krzyżu.

W Ewangelii Jana znajdujemy nową postać, Łazarza, który wyprzedza Piotra w drodze do pustego grobu i dociera tam jako pierwszy. W wersji Łukasza mowa jest tylko o Piotrze, a co ciekawe, we wcześniejszych ewangeliach nawet Piotr nie biegnie do grobu Jezusa, gdyż w wersjach Marka i Mateusza w tym czasie uczniów nie było nawet w Jerozolimie.

Cisza Marka, Mateusza i Łukasza jest uderzająca, gdyż od Jana dowiadujemy się, że cud „Wskrzeszenia Łazarza” był tak wielki, że wielu Żydów uwierzyło w Jezusa i to właśnie przez przywrócenie Łazarza do życia Sanhedryn próbował zabić Jezusa.

“Od tego też dnia naradzali się, aby go zabić.”

Ewangelia Jana 11: 53

Autor ewangelii w tym wersecie piszę, że próby zabicia Jezusa miały miejsce „od tego też dnia”, chociaż we wcześniejszych rozdziałach znajdujemy wzmianki o próbach zabicia Jezusa przez Żydów.
Pierwsza pojawia się rozdziale 5:

“Dlatego więc usiłowali Żydzi tym bardziej Go zabić, bo nie tylko nie zachowywał szabatu, ale nadto Boga nazywał swoim Ojcem, czyniąc się równym Bogu.”

Ewangelia Jana 5: 18

Ten werset sugeruje, że Żydzi usiłowali zabić Jezusa już wcześniej, wygląda na to, że werset J 5: 18 powinien być poprzedzony innymi próbami zabicia Jezusa przez Żydów. Obserwujemy tu problemy z chronologią wydarzeń. Może być tak z racji, iż nie posiadamy oryginału Ewangelii Jana, a jak wskazało wielu biblistów, redakcyjna wersja, która się zachowała, zdaje się mieć właśnie tego typu problemy z chronologią. Niektóre fragmenty zostały przeniesione w inne miejsca, a inne dodano czy też usunięto.

W J 7: 1, 19-21, 25 autor informuje nas, że Żydzi chcieli zabić Jezusa, ale powód nie zostaje podany. W 7 rozdziale (19-21) Jezus mówi: „Dokonałem tylko jednego czynu, a wszyscy jesteście zdziwieni.”. Musiał to być cud dokonany przed tymi konkretnymi odbiorcami, gdyż w tym samym rozdziale dowiadujemy się, że wiele cudów miało już miejsce.

“Natomiast wielu spośród tłumu uwierzyło w Niego i mówili: «Czyż Mesjasz, kiedy przyjdzie, uczyni więcej znaków, niż On uczynił?»“

Ewangelia Jana 7: 31

W 8 rozdziale, Jezus mówi do Żydów, że próbują go zabić, ale powód znów nie jest podany:

„Wiem, że jesteście potomstwem Abrahama, ale wy usiłujecie Mnie zabić, bo nie przyjmujecie mojej nauki. Głoszę to, co widziałem u mego Ojca, wy czynicie to, coście słyszeli od waszego ojca». W odpowiedzi rzekli do Niego: «Ojcem naszym jest Abraham». Rzekł do nich Jezus: «Gdybyście byli dziećmi Abrahama, to byście pełnili czyny Abrahama. Teraz usiłujecie Mnie zabić, człowieka, który wam powiedział prawdę usłyszaną u Boga. Tego Abraham nie czynił.”

Ewangelia Jana 8: 37-40

Jednak właśnie w J 11: 53 autor pisze, że to „od tego też dnia”, czyli od czasu wskrzeszenia Łazarza, Żydzi zwołali radę i próbowali od tej pory zabić Jezusa. Werset ten, który w naszej wersji redakcyjnej Ewangelii Jana występuje w rozdziale 11, ignoruje fakt, iż Żydzi już we wcześniejszych rozdziałach usiłowali zabić Jezusa. Zdaje się więc, że w oryginale to wskrzeszenie Łazarza zapoczątkowało próby zabicia Jezusa przez Żydów i 11 rozdział występował gdzieś na początku Ewangelii Jana.

Kluczowe jest tutaj to, że żaden wcześniejszy ewangelista, nie wspomina, że wskrzeszenie Łazarza narobiło tyle szumu, że było powodem, dla którego Żydzi chcieli zabić Jezusa. Jeśli opisane przez Jana wydarzenie miałoby być historią, to cisza ze strony wcześniejszych ewangelistów jest zastanawiająca.

Łazarz wyciągnięty z przypowieści?

W Ewangeliach synoptycznych jest mowa o pewnym Łazarzu. Fikcyjnej postaci z przypowieści o Bogaczu i Łazarzu z 16 rozdziału Ewangelii Łukasza: ⁴Przypowieść ta jest nieznana wcześniejszym ewangelistom, ma zbieżną charakterystykę z greckimi i egipskimi przypowieściami tamtego okresu i … Czytaj dalej

“Żył pewien człowiek bogaty, który ubierał się w purpurę i bisior i dzień w dzień świetnie się bawił. U bramy jego pałacu leżał żebrak okryty wrzodami, imieniem Łazarz. Pragnął on nasycić się odpadkami ze stołu bogacza; nadto i psy przychodziły i lizały jego wrzody. Umarł żebrak, i aniołowie zanieśli go na łono Abrahama. Umarł także bogacz i został pogrzebany. Gdy w Otchłani, pogrążony w mękach, podniósł oczy, ujrzał z daleka Abrahama i Łazarza na jego łonie. I zawołał: “Ojcze Abrahamie, ulituj się nade mną i poślij Łazarza; niech koniec swego palca umoczy w wodzie i ochłodzi mój język, bo strasznie cierpię w tym płomieniu”. Lecz Abraham odrzekł: “Wspomnij, synu, że za życia otrzymałeś swoje dobra, a Łazarz przeciwnie, niedolę; teraz on tu doznaje pociechy, a ty męki cierpisz. A prócz tego między nami a wami zionie ogromna przepaść, tak że nikt, choćby chciał, stąd do was przejść nie może ani stamtąd do nas się przedostać”. Tamten rzekł: “Proszę cię więc, ojcze, poślij go do domu mojego ojca! Mam bowiem pięciu braci: niech ich przestrzeże, żeby i oni nie przyszli na to miejsce męki”. Lecz Abraham odparł: “Mają Mojżesza i Proroków, niechże ich słuchają!” “Nie, ojcze Abrahamie – odrzekł tamten – lecz gdyby kto z umarłych poszedł do nich, to się nawrócą”. Odpowiedział mu: “Jeśli Mojżesza i Proroków nie słuchają, to choćby kto z umarłych powstał, nie uwierzą“».”

Ewangelia Łukasza 16: 19-31

Przypowieść mówi nam o tym, że bogacz nie wykorzystał szans, aby pomóc Łazarzowi. Skończył przez to w piekle, skąd dostrzega Łazarza w niebie, który spoczywa „na łonie Abrahama”. Bogacz prosi Abrahama o wskrzeszenie Łazarza z powrotem do życia, aby ten ostrzegł jego braci, by ci postępowali jak należy i nie podzielili jego losu w ogniu piekielnym. Abraham odmawia, twierdząc, że jeśli nie podążają za Pismami Świętymi, to również wskrzeszenie kogoś do życia do niczego ich nie przekona. Przypowieść jest o tym, że Łazarz nie zostanie wskrzeszony z martwych, gdyż nikogo by to nie przekonało do wiary.

W Ewangelii Jana dzieje się coś odwrotnego. Mamy Łazarza, który został wskrzeszony z martwych i którego zmartwychwstanie przekonało wiele osób.

„Wielu więc spośród Żydów przybyłych do Marii ujrzawszy to, czego Jezus dokonał, uwierzyło w Niego”

Ewangelia Jana 11: 45

Umiłowany uczeń (Łazarz) zostaje nawet zacytowany w celu przekonania ludzi do pustego grobu i ukrzyżowania Jezusa. W przypowieści Łukasza, Łazarz spoczywa „na łonie Abrahama”, tak jak u Jana: „..jeden z uczniów jego, który się był położył na łonie Jezusowym, ten, którego miłował Jezus.”

Łazarz zdaje się być przez Jana wyciągnięty z fikcyjnej przypowieści Łukasza do historii. Łazarz Jana został wskrzeszony z martwych i przekonuje ludzi do wiary, robi to, o co prosił bogacz w przypowieści Łukasza i co według przypowieści, na nic by się nie zdało.

„..Jeśli Mojżesza i Proroków nie słuchają, to choćby kto z umarłych powstał, nie uwierzą”

Ewangelia Jana Łukasza 16: 31

Natomiast u Jana:

„Jezus wzniósł oczy do góry i rzekł: «Ojcze, dziękuję Ci, żeś mnie wysłuchał. Ja wiedziałem, że mnie zawsze wysłuchujesz. Ale ze względu na otaczający Mnie lud to powiedziałem, aby uwierzyli, żeś Ty Mnie posłał». To powiedziawszy zawołał donośnym głosem: «Łazarzu, wyjdź na zewnątrz!» I wyszedł zmarły, mając nogi i ręce powiązane opaskami, a twarz jego była zawinięta chustą. Rzekł do nich Jezus: «Rozwiążcie go i pozwólcie mu chodzić!».”

Ewangelia Jana 11: 41-44

Czytając Ewangelię Jana, nie sposób nie zauważyć, że autor kładzie nacisk na „znaki”, których dokonywał Jezus. Robi to właśnie w celu przekonania czytelników do wiary:

„Ten właśnie uczeń daje świadectwo o tych sprawach i on je opisał. A wiemy, że świadectwo jego jest prawdziwe. Wiele innych cudów uczynił Jezus przed oczyma uczniów swoich, które nie są napisane w tych księgach. Ale te są napisane, abyście wy wierzyli, że Jezus jest Chrystus, Syn Boży, a żebyście wierząc żywot mieli w imieniu jego.“

Ewangelia Jana 20: 31

Dla wielu chrześcijan taka interpretacja jest dość problematyczna, gdyż umiłowany uczeń został wskazany jako źródło informacji, na których bazuje Ewangelia Jana. Jeśli umiłowanym uczniem jest Łazarz, nasuwa się pytanie. Czy autor ewangelii posunąłby się do tego, by wymyślić postać, a następnie zacytować ją jako źródło? Zaliczałby się wtedy do wielu starożytnych pisarzy, którzy dokonywali takich wyczynów. ⁵ Alan Cameron, Greek Mythography in the Roman World (2004, Oxford University Press), s. 124-63 .