Odkąd Marcjonowi przylepiono “antyżydowską” etykietę, na pierwszy rzut oka wydaje się nonsensem kojarzenie jego “herezji” z “żydowską pomyłką” z listów pasterskich. Jednak w rzeczywistości to, co Marcjon odrzucił, to typograficzna lub alegoryczna lektura żydowskich pism świętych. Odczytywał je dosłownie i został oskarżony o wiarę w jakąś formę żydowskiego błędu. Zobacz mój poprzedni post na temat dosłownego i alegorycznego odczytywania pism świętych w ortodoksji i herezji. Ale od początku…
Listy pasterskie, 1 Tymoteusza, 2 Tymoteusza i Tytusa, z przyczyn językowych i historycznych raczej nie są Pawłowego autorstwa. (Więcej szczegółów i zasobów na temat kwestii autorstwa można znaleźć w dyskusjach pod powyższymi linkami).
Poniżej moje notatki z pracy R. Josepha Hoffmanna badające możliwość, że listy pasterskie wywodziły się z czasów konfliktu z Marcjonem (początek drugiego wieku) i byli częścią szerszych wysiłków w zwalczaniu marcjonizmu.
Listy pasterskie po raz pierwszy zostają wymienione w zachowanych “antyheretyckich” pismach Ireneusza. Dla Ireneusza (koniec II w.) wyszły one spod pióra Pawła i pełniły funkcję herezjologiczną. Wkrótce potem również dla Tertuliana.
Kanon Muratoriego wspomina o nich bezpośrednio przed dyskusją na temat odrzucenia marcjońskiego listu do Laodycejczyków.
Nie pojawiają się one w Ewangelii Prawdy. Ani w III-wiecznym Kodeksie p. 46 (Chester Beatty Papyrus).
Nie istnieją żadne Marcjonowe prologi do listów do Tymoteusza czy Tytusa.
Istnieją podobieństwa językowe pomiędzy listami pasterskimi, pismami Ignacego i listem Polikarpa, co może prowadzić do następujących wniosków:
- Listy pasterskie zrodziły się w tej samej tradycji kulturowej, co pisma Ignacego i Polikarpa.
- Istnieje nawet możliwość, że listy pasterskie zostały napisane przez Polikarpa lub “Łukasza”
- Listy pasterskie, Polikarp, listy Jana i Ignacy – one wszystkie były współczesnymi sobie dokumentami pchającymi do przodu myśl katolicką… (Von Campenhausen).
- Listy pasterskie, jak twierdzi Hoffmann, wraz z Ewangelią Łukasza i Dziejami Apostolskimi były częścią większego wysiłku mającego na celu odbicie autorytetu Pawła, w szczególności marcjonitom.
Spośród pism pasterskich, Ignacego i Polikarpa, jedynym, o którym wiemy coś pewnego, jest Polikarp:
- był prawdopodobnie współczesny Marcjonowi (patrz wcześniejsze wpisy na temat wczesnego datowania Marcjona)
- był łączony z Janem i innymi “którzy widzieli Pana”
- przewodniczył wspólnocie chrześcijańskiej 40 mil na północ od Efezu,
- w swoim Liście do Filipian 2.7f zostaje odzwierciedlony język 1 Jana 4.2 i 2 Jana 7.
- skarży się, że niektórzy heretycy twierdzą, iż “mądrość Pawła” należy wyłącznie “do ich” (3.2) i omawia (Marcjonową) doktrynę fałszywego apostolstwa (9.2).
Jeśli Ewangelia Łukasza & Dzieje Apostolskie oraz listy pasterskie są triadą stworzoną w odpowiedzi na Marcjona przez osoby związane z kręgiem Janowym w Efezie, to prawdopodobne, że ich autorem mógł być Polikarp. Zwróćcie również uwagę na sprzeczkę między Janem i Marcjonem w antymarcjońskim prologu do 4. Ewangelii – Czy to było powodem ostrzeżenia Polikarpa? Hoffmann sugeruje możliwość, że to radykalny (diteistyczny) paulinizm Marcjona doprowadził do jego wypędzenia z kręgu Jana, Aristiona, Polikarpa i Papiasza, a później Ignacego.
“Pomyłka żydowska” w listach pasterskich
- Justyn (Dialog z Żydem Tryfonem 7, 11, 12, 44 . . .) — Justyn nieustannie argumentuje, że żydowskie proroctwa zostały spełnione w Chrystusie, Goodspeed (1966) zastanawia się, czy zamierzał obalić marcjonizm.
- List Barnaby (1.7; 4.7; 7.1)
- Ewangelia Łukasza – Dzieje Apostolskie
- Listy pasterskie (1 Tym 1.7; 2 Tym 3.8; Tyt 1.10, 14; 3.9)
We wszystkich powyższych, każda forma chrześcijaństwa, która nie opierała się na typologicznej interpretacji Starego Testamentu, była “pomyłką żydowską”.
List do Tytusa 1:14 oskarża heretyków o przywiązanie do “żydowskich mitów”.
Porównajcie nauczanie Marcjona. Marcjon posługiwał się literalną historyczną i niealegoryczną interpretacją proroctw starotestamentowych i wierzył w dosłowne przywrócenie królestwa Bożego pod rządami mesjasza Dawida (w odróżnieniu od zbawiciela Jezusa, który przyszedł od Obcego Boga) – dla Żydów w przyszłości.
Wiemy, że wśród heretyków jedynie Marcjon nauczał takich “żydowskich bajek” lub dzielił się swoją “żydowską pomyłką” – Tertulian.
Przeciwnicy Marcjona twierdzili, że “tworzył sojusz z żydowską pomyłką”, odmawiając alegorycznej interpretacji żydowskich pism świętych. Jego dosłowna interpretacja doprowadziła do odrzucenia idei, że prawdziwy mesjasz, czyli Chrystus, jest Synem Boga Stwórcy (por. Rz 11,26) (I Apologia Justyna potępia to).
1 Tym 1,7 oskarża heretyków o bycie ignoranckimi/legalistycznymi “nauczycielami prawa”
Marcjonici byli dobrze znani z moralnego rygoru, swoich praw dotyczących diety i czystości. Nie były one łatwe do odróżnienia od żydowskich praktyk odrzuconych od Pawła. Porównajcie Efezjan 2:15 i Kolosan 2:14. Rzymian 14:3 nie był znany Marcjonowi.
Ireneusz (Adv. 1.28.1) uczynił z Marcjona duchowego założyciela enkratystów, sugerując tym samym żydowskie pochodzenie ascetyzmu marcjonitów.
Należy jednak zwrócić uwagę na przepaść między pismami pasterskimi a wcześniejszymi pismami “pawłowymi” (nauczanymi przez Marcjona) o statusie prawa. List do Galacjan 5:18ff, List do Rzymian 8:2f, 1 List do Koryntian 6:12a, 2 List do Koryntian 3:6b uczą, że Prawo jest związane z grzechem i śmiercią, a zbawienie oznacza wyzwolenie chrześcijanina z jego mocy. To nie jest nauczanie pasterskie: zobacz 1 Tymoteusza 1:8-9 i komentarze poniżej.
Często zakłada się, że listy pasterskie źle rozumiały nauczanie Pawła o Prawie, ale Hoffmann proponuje, aby interpretować to w ten sposób, że w rzeczywistości atakowały paulinizm Marcjona.
Dalsze różnice między nauczaniem listów pasterskich o Prawie a myślą Pawłową:
- “Prawo” listów pasterskich nie jest “mojżeszowym prawodawstwem”. I Tym 1.5, mówi o “końcu dowództwa” (parangelia), a nie o prawie (nomos).
- Kiedy autor listu pasterskiego używa nomos (1 Tym 1.8) w objaśnianiu “użycia” Prawa, przyjmuje postawę jak najbardziej niepawłową (por. Rz 7.12ff; 8.4f; Gal 3.19, 21-25). Dla autora listu pasterskiego Prawo ma na celu zapobieganie nieposłuszeństwa i grzeszności tych, którzy sprzeciwiają się zdrowej nauce (1 Tym 1.10b; por. 2 Tym 3.6, 14) – a nie, jak Paweł, “prowadzenie do grzechu”.
- Kol 2.16f (vs. Kol 3.5f) – Kol 2.8 (por. Ef 5.6a) koresponduje z Tyt 1.14b (por. Filipian 7.1 Polikarpa), gdzie “przykazania” pochodzą od “ludzi, którzy wypaczają prawdę” – nie od prawa mojżeszowego, ale od nakazów ludzi, których autor listu pasterskiego uważa za praktyki “żydowskie” (por. Ap 3.9).
Tak więc “nauczyciele prawa” w listach pasterskich faktycznie uczą czegoś innego o Prawie niż sam list pasterski. Tymoteusza 1.8-9 jest obcy Pawłowi, który uważał, że prawo może być nadużywane właśnie wtedy, gdy jest używane zgodnie z prawem.
Jest więc całkiem możliwe, że nauczyciele prawa mogli być bardziej paulistami niż pasterzami.
List pasterski celowo przekształca nauczanie Pawła, aby odpowiedzieć na heretyckie nauki o Prawie. Hoffmann uważa, że Marcjon zachowuje spekulacyjną wartość żydowskiego prawa, odrzucając jednocześnie jego wartość pragmatyczną. Nie ma więc powodu, aby sądzić, że list pasterski naiwnie źle rozumie Pawła w 1 Tym 1.6ff, ponieważ oznaczałoby to, że próbował podsumować pogląd Pawła, a on w ogóle nie próbuje tego robić.
Motywy marcjonickie w listach pasterskich
Paweł przemawia do Tymoteusza jako do prawdziwego syna wiary, jako do tego, któremu można ufać, że przekaże dziedzictwo Pawła. Tymoteusz pozostaje w Efezie, aby nikt nie nauczał niczego innego, a pomyłka zagrażająca kościołowi w Efezie wydaje się na tyle uporczywa, że autor ma zamiar sam wkrótce tam wrócić. Tymczasem Tymoteusz jest zachęcany do dalszego trzymania się zdrowej doktryny, którą osobiście otrzymał od Pawła.
Hoffmann pyta: Czy można sobie wyobrazić żydowsko-gnostyczną herezję robiącą tak silne wrażenie w mieście, w którym panuje taka wrogość między Żydami a poganami, zwłaszcza biorąc pod uwagę pamięć o kłopotach Pawła? (por. też Dzieje Apostolskie Pawła dla tej pamięci).
Hoffmann dokonuje więc podsumowania:
(a) jest to herezja o odmiennej interpretacji Pawła i taka, która nie przejęła jeszcze kościoła efejskiego;
(b) walka jest jednak napięta: niebezpieczeństwo znajduje się nieopodal Efezu (por. Dzieje Apostolskie Jana, 30), jako że Paweł musi tam wkrótce wrócić. Tymczasem Tymoteusz i Tytus mają działać jako lojalni “frontlinerzy” Pawła;
(c) Tymoteusz i Tytus są nazywani prawowitymi i prawdziwymi synami Pawła itd., co sugeruje, że herezja jest odmianą paulinizmu. (Zauważcie również interpolację “ortodoksyjną” w Efezjan 2.20, podkreślającą, że fundamentem kościoła byli apostołowie i prorocy)
(d) Hoffmann daje również powody, aby upatrywać w Polikarpie możliwego autora listów pasterskich, gotowego także walczyć z fałszywymi listami. Ale na razie odkładam tę dyskusję na bok.
Zagrożenie dla Efezu
1 Tym 1.17 zwraca uwagę na to, że jest tylko jeden Bóg
1 Tym 2.3, 5ff podkreśla, że ten jedyny Bóg jest także ich zbawicielem; i że jest jeden pośrednik, człowiek Jezus Chrystus (tj. odwołujący się do diteizmu i doketyzmu Marcjona? – Marcjonici zaprzeczają, że bóg stwórca był zbawicielem).
2 Tym 3.5 – heretycy mają fałszywe wyobrażenia o mocy tego boga (stwórcy) (por. Marcjon, który nauczał, że bóg stwórca jest bogiem “mniejszym”).
Powyższe również domyślnie odrzuca pojęcie drugiej chrystologii (jeden z mitów Tytusa 1:14a nauczanego przez Marcjona?).
1 Tym 2.3, Tyt. 1.3 prawdopodobnie odrzucają silny nacisk soteriologiczny Marcjona?
Tyt 3.6, 4f Bóg zbawia przez miłosierdzie z naszych grzechów przeciwko niemu (w przeciwieństwie do nauczania Marcjona, że grzechy były przeciwko prawom mniejszego boga, a zbawiający wyższy bóg uznał ignorancję ludzkości).
2 Tym 2.18 walczy z herezją mówiącą, że zmartwychwstanie jest przeszłością… (Marcjon nauczał, że zbawienie ma miejsce teraz)
2 Tym. 2.8, a to zaprzecza fizycznemu zmartwychwstaniu człowieka Jezusa.
2 Tym 1.7 – heretycy zdają się uczyć, że bóg był nieudolny wobec ludzkości (2 Tym 1.9f) (por. boga stwórcę Marcjona)
1 Tym 1.18; 2 Tym 3.15-16 – potwierdzenie, że żydowskie proroctwo jest dowodem wytrwałości Boga w jego obietnicy (przeciwko Marcjonowi)
1 Tym 2.11 – stosunek do kobiet nie jest taki jak u Pawła – Zauważcie również, że kobiety marcjonitki były nauczycielami lub prorokiniami (Tertulian, Hipolit, Epifaniusz, Eznik)
1 Tym 3.2, 12, 5.11, 14; 4.3 – autor listów pasterskich zachęca do małżeństwa – prawdopodobnie odpowiadając na sprzeczne praktyki – takie jak Marcjona?
1 Tym. 4.1ff – asceza obejmuje rozdzielanie małżeństw (por. Dziejów Pawła i Tekli) i życie z zachowaniem ciągłości dla tych, którzy pozostają w związku małżeńskim. (por. nauczanie Marcjona)
1 Tym 5.5, 3, 16 – zwraca uwagę na tych, którzy są “prawdziwymi” wdowami, i sztucznie wyznaczonymi “wdowami” przez ascetyczny nakaz mężczyzn
1 Tym 4.3 – seks i małżeństwo oraz rodzenie dzieci są darami Boga miłymi dla niego (2.15, Tyt2.4). Ignacy i Polikarp mówią o herezji, która prowadzi do rozwodu partnerów i niszczy rodziny w Efezie. Błagają ich, aby byli zadowoleni z małżeństwa: odmawiają też wymieniania heretyków – np. Ignacy List to Smyrneńczyków 7,2, . . . – nie chcąc dać im darmowego rozgłosu?
1 Tym 4.7 – Niektóre kobiety są prowadzone przez głupie mity, przekabacone przez szatana (5.15), rodziny skłócone (Tyt 1.11), słabe kobiety, które słuchają każdego…= ostatnie dni (2 Tym 3.6). Zauważcie, że Ignacy i Polikarp mają ten sam problem. I zwróćcie uwagę na wcześniejsze argumenty za zbieżnością Marcjona z ich datowaniem.
We wszystkich powyższych rozważaniach widzimy zarys nauki Marcjona na temat małżeństwa; oraz tertuliańskie kpiny z marcjonitek za “demonstrowanie swoich rygorystycznych zasad moralnych i podważanie celów Stwórcy” (JP 5:8.12; Praes 41).
1 Tym 5,23 zdaje się odrzucać heretycką praktykę używania jedynie wody (w eucharystii)?
1 Tym. 4.3 – i powstrzymywania się od niektórych pokarmów (por. Rz 14, 20)
1 Tym 1.8 – dobro Prawa jest skierowana przeciwko zakazom dotyczącym żywności i małżeństwa
List pasterski przejął tu język Rz 7.12. Rz 7.4ff był podstawą poglądu Marcjona na Prawo, i można sobie wyobrazić Marcjon używając tego samego tekstu będącego dowodem przeciwko małżeństwu, a Rz 14.21 jako uzasadnienia jego praw dietetycznych. Autor listu pasterskiego zredukował uwagę Pawła do prostej prośby o dyskrecję (Tytus 2.3!), a następnie uznał Prawo za ograniczające dobro.
Kwestie te zakładają dualistyczny światopogląd wśród heretyków, przy lekceważeniu stwórcy (2 Tym 3.5).
List pasterski przyznaje jednak, że heretycy mają pewną formę pobożności. List pasterski zgodnie z Tertulianem, twierdzi, że stworzenie nie może być przeciw Stwórcy, a marcjonici naprawdę gardzą samym Bogiem (Tyt 1.15f).
Tyt 2.14; 1 Tym 5.25; 2 Tym 3.17 – podkreślenie znaczenia wykonywania dobrych uczynków
2 Tym 3.15ff – wiara jest przekazywanym ciałem doktryny
2 Tym 3.17; Tyt 3.14 – który służy jako bodziec do wykonywania dobrych uczynków (por. List Jakuba 2.17ff)
Tyt 3.8 – dobre uczynki są dowodem wiary (sprzeciwia się samej wierze jako zbawieniu)
Tyt 1.16 – heretycy wyznają, że znają Boga, ale nie czynią dobrych uczynków
4 kolejne wskazówki do identyfikacji nienazwanej herezji?
- Skupienie się na porządku kościelnym i hierarchii władzy
1 Tym 5.22 – “korporacyjna” polityka uporządkowanego przekazywania autorytetu nauczycielskiego i urzędu kościelnego są kluczowe dla listów. Marcjonizm został oskarżony o bierność w tym względzie, używanie darów jako podstawy do nauczania (2 Kor 8.14; 1 Kor 12; Rz 12). List pasterski ignoruje wszelkie wzmianki o takich darach.
- Metafora morska odnosząca się do heretyków?
1 Tym 1:19 – Czy ta metafora katastrofy statku jest aluzją do tego, że Marcjon jest bogatym armatorem z Pontu? (Hoffmann omawia to, jak daleko sięga ta tradycja, i kwestie związane z możliwością poznania i użycia tej metafory przez autora listu pasterskiego).
- Miłość do pieniędzy kojarzy się z heretykami?
1 Tym 6.10 (por. Flp 4.1 Polikarpa) może odnosić się do tradycji, że Marcjon próbował kiedyś kupić wiarę? Porównajcie związek z 1 Tym. 6, z ludźmi o zdeprawowanych umysłach, którzy uważają, że zysk jest pobożnością. Ważne jest tutaj, aby zauważyć różnicę między poglądami autora listu pasterskiego i Marcjona na temat wiary. Dla tego pierwszego wiara była ciałem prawdy, które należało przyjąć i strzec; dla Marcjona była ona przyjęciem Bożego daru miłości i miłosierdzia. Marcjon nie zrozumiałby późniejszej pasterskiej koncepcji “kupowania wiary”.
Hoffmann omawia sposób, w jaki biografie Marcjona i Diogenesa Cyryla pomieszały rzeczywiste szczegóły życia Marcjona. Uważa również, że oskarżenie Tertuliana zarzucające Marcjonowi o przedstawianie kościoła w Rzymie z 200 sestercjami jest nieprawdopodobne. Ale to było to, co autor uważał za istotne, niezależnie od rzeczywistych faktów.
- Odniesienie do przyjaźni Pawła z Łukaszem
2 Tym. 4:11 – Marcjon odrzucił jako fałszywe twierdzenie, że Paweł i Łukasz byli towarzyszami. Ta tradycja towarzystwa została użyta do uzasadnienia “ortodoksyjnych” interpretacji Pawła.
Ireneusz po raz pierwszy użył 2 Tym 4,11, aby udowodnić, że Łukasz miał specjalny dostęp do nauczania Pawła. Łukasz, Tymoteusz i Tytus zostali przedstawieni jako trzej opiekunowie, a Łukasz został nazwany szczególnie bliskim (“tylko Łukasz jest ze mną”).
Łukasz został wymieniony jako ostatni świadek nauczania Pawła. List pasterski pisze, że Paweł miał nadzieję na powrót do Efezu, ale wie, że tego nie zrobił, lecz umarł – i to jest zaznaczone w wersetach tuż przed wzmianką o Łukaszu – Paweł był gotowy do ofiarowania i otrzymania jego korony. (wersety 6-8). Następnie następuje lista nazwisk wszystkich innych, którzy go opuścili, pozostawiając tylko Łukasza, aby pozostał jako ten, który pilnuje dzieła Pawła.
Hoffmann widzi jeden z głównych powodów, dla których pasterze powołali do życia sukcesję pawłową. Tymoteusz był opiekunem w Efezie, a Łukasz stałym towarzyszem do końca.
Ireneusz rozumie polemiczną wartość tej informacji. Wykorzystał on fragmenty “my” w Dziejach Apostolskich, aby “udowodnić”, że Łukasz był stałym towarzyszem, i ponownie ta duszpasterska wzmianka potwierdza jego rolę jako strażnika nauczania ” ortodoksyjnego Pawła”.
Hoffmann pisze:
“Wobec braku niezależnych źródeł identyfikujących Łukasza jako sprawującego tę uprzywilejowaną pozycję, należy stwierdzić, że tradycja ta wywodzi się z przebiegu propagandy antyheretyckiej. . . ” (s.303)
Historyczny Łukasz nie posiadał jednak żadnej uprzywilejowanej pozycji w dostępie do nauczania Pawła. Nie ma powodu, aby wnioskować o tym z jakichkolwiek wcześniejszych odniesień do Łukasza, czy też z tego, że zajmował on stanowisko sekretarza. (por. List do Filemona 24 i interpolacja w Kol 4.14)
Wygląda na to, że “ortodoksyjni” w Efezie traktowali “Łukasza” jako jednego z ich “ojców”. Być może marcjonici znali go również jako takiego. Z czasem jednak, w trakcie walki z “herezją”, ten historyczny Łukasz został wcielony do służby ortodoksyjnej jako ten, który poprawnie przekazywał “ortodoksyjne” nauki Pawła – a także stał się znany jako autor Ewangelii i Dziejów Apostolskich.
Powyższy tekst jest tłumaczeniem postu pochodzącego z bloga Vridar.org. Publikacja nastąpiła za wiedzą i zgodą autora. Oryginalny tekst postu znajduje się pod następującym adresem:
https://vridar.org/2008/01/20/the-anti-marcionite-character-of-the-pastoral-epistles/
