Testimonia – jak to działa? Praktyczny przykład.

W poprzednim artykule wspomniałem już o odkryciach z Qumran, które są mocnym argumentem za hipotezą chrześcijańskiego zbioru testimoniów. Teksty qumrańskie nazwane 4QTest (in. 4Q175) oraz 4QFlor (4Q174) pokazują, że istniała praktyka zbierania rozmaitych wersetów biblijnych w jedną kolekcję poświęconą określonej tematyce. Ponieważ takie utwory powstawały w religijnym środowisku palestyńskim, istnieje pewne prawdopodobieństwo, że krążyły wśród rozmaitych odbiorców. To, w jaki sposób zostały dobrane, w jakiej strukturze przekazu, a także jak zostały sparafrazowane, już mogło kształtować religijne wyobrażenia czytelników.

Trzeba pamiętać o  ekonomicznym aspekcie testimoniów: niewiele zamożnych osób mogłoby sobie pozwolić na posiadanie jednego czy dwóch zwojów świętych pism, jako własności prywatnej: takie rzeczy były zbyt święte i zbyt cenne, aby mogły po prostu krążyć między zwykłymi ludźmi, nawet pochodzących z elity. Jeśli już znano teksty święte, to z oficjalnych czytań oraz z kręgów pisarzy, nauczycieli i tak zwanych „uczonych w Piśmie”. Wiele treści znano na pamięć – na przykład Psalmy, którymi modlili się zwykli ludzie – jednak równie wiele pozostawało jedynie w zwojach czytanych podczas modlitw synagogalnych, w określonym cyklu. Dostęp do słowa pisanego w jego pełnej formie był jednak ograniczony.

Natomiast interesujące nas zbiory wersetów, zapisywane na kilku kartach, były tanie do wytworzenia i łatwe do przenoszenia. Jednoczenie nie mogły być otaczane takim poziomem czci – być może właśnie dlatego, jako rodzaj akademickich fiszek czy luźnych notatek, ulegały zniszczeniu i dlatego nie dotrwały do naszych czasów. Ktoś musiał je spisywać: ktoś, kto miał dostęp do świętego tekstu i mógł sobie pozwolić na produkcję tego typu wypisów. Mogli to być właśnie pisarze czy „uczeni w Piśmie”, osoby zawodowo zaangażowane w tego typu pracę, zgłębiające Boże słowa i szukające w nich jakiegoś głębszego sensu.

 Poniżej przedstawiam polskie tłumaczenia obu testów 4QTest i 4QFlor, aby czytelnik mógł się przekonać, jak wyglądają te utwory. Ponieważ nie jestem hebraistą, są to z konieczności tłumaczenia na bazie tłumaczeń anglojęzycznych. Ułatwieniem jest natomiast to, że decydująca większość treści to właśnie cytaty z ksiąg starotestamentalnych: i tutaj używam cytatów w oparciu o Biblię Tysiąclecia. Miejscami pojawiają się zmiany – tam, gdzie tłumaczenie Tysiąclecia odstawało od angielskiego tłumaczenia oryginałów, zachowywałem te drugie.

4QTest ¹Cyt. za Hanan Eshel, The Dead Sea Scrolls and the Hasmonean State, 2008, s. 64, a tam z:  J. M. Allegro, Qumran Cave 4, I (4Q158-4Q186), … Czytaj dalej.

Jest to tekst, w którym zestawiane są liczne cytaty z księgi Powtórzonego Prawa, a także Liczb i Jozuego. Zestawienie to opisuje przybycie „proroka jak Mojżesz” i „gwiazdy z Jakuba” – są to typowe wersety używane do tematyki mesjańskiej. Następnie dotyka tematyki mesjasza-kapłana z rodu Lewiego, który ma ugruntować przymierze Boga z Izraelem. W końcu nawiązuje do „człowieka przeklętego, człowieka Beliala” – ostatnie kilka wersetów już nie jest tekstem biblijnym. Takie zestawienie odpowiada mesjańskim zainteresowaniom esseńczyków: większa część tekstu mówi o zapowiedziach zwycięskiej opatrznościowej postaci, która uratuje lud Boży, przeciwstawionej postaci negatywnej, która sprowadzi na ten lud katastrofę.

Wersety biblijne oznaczone są kursywą, tekst normalny to słowa własne autora utworu.

1 I rzekł **** ²tekst qumrański nie używa świętego imienia Boga, zastępuje go znakiem czterech gwiazd do Mojżesza: «Usłyszałem głośne słowa tego ludu, 2 które wypowiedzieli do ciebie. Słuszne jest wszystko to, co ci powiedzieli. 3 Oby zawsze mieli w sercu tę samą bojaźń przede Mną i wykonywali zawsze 4 wszystkie moje przykazania po wszystkie dni, aby się dobrze powodziło im i synom ich na wieki. (Pwp 5,28-29).

5 Wzbudzę im proroka spośród ich braci, takiego jak ty, i włożę 6 w jego usta moje słowa, będzie im mówił wszystko, co rozkażę. I stanie się, że jeśli ktoś 7 nie będzie słuchać moich słów, które ten prorok wypowie w moim imieniu, Ja 8 od niego zażądam zdania sprawy (Pwp 18,18-19).

9 I wygłosił swoje pouczenie, mówiąc: Wyrocznia Balaama, syna Beora; wyrocznia męża, 10 który wzrok ma przenikliwy; wyrocznia tego, który słyszy słowa Boże, który a w wiedzy Najwyższego ma udział, i 11 ogląda widzenie Wszechmocnego który pada, a oczy mu się otwierają.  Widzę go, lecz jeszcze nie teraz, 12 dostrzegam go, ale nie z bliska: wschodzi gwiazda z Jakuba, a z Izraela podnosi się berło. Ono to zmiażdży 13 świątynie Moabu, a także wszystkich synów Seta (Lb 24,15-17).

14 Do Lewiego powiedział: Twoje tummim jest dla Lewiego, twoje urim są dla pobożnego, którego 15 wypróbowałeś w Massa, spierałeś się z nim u wód Meriba. O ojcu swym on mówi [„Ja cię 16 nie widziałem”], i o matce „Ja cię nie znam”, i nie zna już swoich braci ani nie chce rozpoznać 17 swych synów. Tak słowa Twego strzegli i przymierze Twoje zachowali. 18 Niech sprawią, że zajaśnieją  Twoje nakazy dla Jakuba, Prawo twoje – dla Izraela. Przed Twoimi nozdrzami będą palić kadzidło, na Twoim ołtarzu – całopalenia. 19 Błogosław, **** moc jego, a dzieła rąk jego przyjmij. Złam biodra jego nieprzyjaciół i tych, co go nienawidzą, 20 by nie powstali (Pwp 33,8-11).

21 [I stało się, że] w owym czasie kiedy Jozue zakończył modlitwy i dziękczynienia, 22 powiedział: „Niech będzie przeklęty człowiek, który podjąłby się odbudować to miasto: Za cenę życia swego pierworodnego [syna] 23 założy fundamenty, za cenę życia najmłodszego syna postawi bramy” (Joz 6,26).

A oto człowiek przeklęty, człowiek Beliala, 24 powstanie jako sidła dla swojego ludu, i dla zniszczenia swoich sąsiadów. I powstanie 25 [i wyznaczy swoich synów by władali], i tak dwóch stanie się narzędziami przemocy. I oni odbudują 26 [to miasto] I utwierdzą jego mury i wieże, aby uczynić miejsce schronienia dla niesprawiedliwości 27 [i wielkiego zła] w Izraelu, i strasznych rzeczy w Efraimie i Judzie 28 […i oni] sprowadzą nieczystość na ziemię, i wielką wzgardę między synami 29 [Jakuba, i będą wylewać] krew jak wodę na mury Córki Syjonu, i w obrębie 30 [córki] Jeruzalem.

4QFlor ³cyt. za Wikisource, https://en.wikisource.org/wiki/Dead_Sea_scrolls/4Q174

Ten tekst nie jest w ścisłym sensie zbiorem testimoniów. Ma cechy literatury typu peszer, i twórczo rozwija wersety, na które się powołuje. Jest to bardzo ważne, ponieważ w takiej praktyce można zauważyć pierwowzór późniejszego sposobu budowania narracji ewangelicznych. Logika takiej konstrukcji używa świętego wersetu i znajduje dla niego zastosowanie w nowych okolicznościach. Nie oznacza to jeszcze tego, co będzie sugerował ewangelista: że coś się stało dlatego, „aby wypełniły się pisma”.

Np. cytat z 2 Sam 7:11 nie neguje tego, że Bóg otoczył pokojem króla Dawida w czasach jego panowania: jednak 4QFlor korzysta z tego wersetu, aby opisać też pokój, jaki w przyszłości zapanuje od strony wszystkich zwolenników Beliala, anielskiego wroga ludu wybranego. W stosunku do poprzedniego tekstu 4QFlor jest bardziej chaotyczny. Jego tematyką jest mieszkanie Boga wśród jego ludu: stąd koncentracja na „domie” (tj. świątyni jerozolimskiej) i zachowywaniu przymierza ⁴zob. G. Brooke, Exegesis at Qumran: 4qflorilegium in Its Jewish Context, 1985.

Tak jak powyżej, wersety biblijne oznaczone są kursywą, tekst normalny to słowa własne autora utworu.

Col 1
1 [Wyznaczę miejsce mojemu ludowi, Izraelowi, i osadzę go tam, i będzie mieszkał na swoim miejscu, a nie będzie nękany przez ich] nieprzyjaciół. Ludzie nikczemni [nie będą go już uciskać] jak dawniej. Od czasu kiedy 2 [ustanowiłem sędziów] nad ludem moim izraelskim… (2 Sam 7,10).

To jest dom w którym [w] ostatnich dniach, jak zostało napisane w księdze, 3 [w świątyni, Panie,] którą założyły Twoje ręce, Pan jest królem na zawsze, na wieki! (Wj 15,17-18).

To jest dom do którego [] 4 nigdy nie wejdzie, ani Ammonita, ani Moabita, ani bękart, ani cudzoziemiec, ani obcy na wieki, ponieważ tam będą ci, którzy noszą święte imię 5 na zawsze. (wariacja Pwp 23,3-4). Zawsze będzie widoczny nad nim(i)(?). I obcy go nie zniszczą tak, jak poprzednio zniszczyli 6 świątynię Izraela z powodu jego grzechów. On rozkazał, aby powstała dla niego świątynia ludzi, aby ofiarowano mu niczym dym z kadziła 7 uczynki Prawa.

I według jego słów do Dawida: obdarzyłem cię [pokojem] od strony wszystkich wrogów (2 Sam 7,11). To znaczy, że obdarzy ich pokojem od strony wszys[tkich] 8 synów Beliala, którzy sprawiają, że oni się potykają, aby ich zniszczyć [] według planu Beliala, który chce sprawić, że s[ynowie] 9 światłości się potkną, i snuje nieprawe plany, aby doprowadzić ich d[usze] do Beliala przez grzeszny błąd.

10 Tobie też Pan zapowiedział, że ci zbuduje dom (2 Sam 7,11c). Wzbudzę po tobie potomka twojego (2 Sam 7,12b). Ja utwierdzę tron jego królestwa 11 na wieki (2 Sam 7,13b). Ja będę mu ojcem, a on będzie Mi synem (2 Sam 7:14a).On jest odroślą Dawida (wariacja Jer 23,5; Zach 3, 8; Zach 6, 12), który powstanie wraz z tłumaczem Prawa, który 12 [] na Sy[jonie w ostat]nich dniach według tego, co jest napisane: podniosę szałas 13 Dawidowy, który upada (Amos 9,11), który powstanie aby ocalić Izraela.

14 Wytłumaczenie: Szczęśliwy mąż, który nie idzie za radą występnych (Ps 1,1).Wyjaśnienie słowa [dotyczy] tych, którzy odstąpili od drogi [] 15 co jest napisane w Księdze Izajasza proroka o dniach ostatnich: Jego ręka mocno mnie ujęła, by mnie odwrócić od postępowania drogą 16 tego ludu (Iz 8,11). I to są ci, o których jest napisane w Księdze Ezechiela proroka: I już nie będą się [dłużej kalać] swymi 17 bożkami (Ezech 37,23). Ci są synami Sadoka i mężami jego rady [] za nimi do rady wspólnoty.

18 [Dlaczego] narody się buntują, czemu ludy knują daremne zamysły?  [Królowie ziemi] powstają [i wła]dcy spiskują wraz z nimi przeciw Panu i przeciw [Jego Pomazańcowi] (P 2,1-2). Wyjaśnienie powiedzenia dotyczy narodów oraz wybranych Izraela w dniach ostatnich.

Col 2
1 Oto jest czas próby, który przychodzi do Judy, aby dopełnić [] 2 Belial, i resztka pozostanie, i oni wykonają wszelkie Prawo [] 3 Mojżesz. Jest tak, jak napisano w Księdze Daniela proroka: przewrotni będą postępować przewrotnie (Dan 12,10b), 4 a sprawiedliwi ulegną oczyszczeniu i wybieleniu (Dan 12,10a). I lud, który poznał Boga pozostanie silny [] Potem [] jest dla nich [] w ich upadku.

Krótka analiza tekstów z Qumran

4QTest, i w pewnym stopniu 4QFlor, rzeczywiście wyglądają jak pewien zbiór wyrywków z ksiąg biblijnych, skupiających się na określonym temacie. Powstaje pytanie: kto i w jaki sposób dobrał te teksty? Czemu te, a nie jakieś inne? Od czego to zależało? Pierwszy z tekstów wyraźnie zamyka się w ramach Tory, lekko tylko z niej przechodząc do księgi Jozuego – nie jest to też daleka podróż – więc zważając na obfitość potencjalnych wersetów mesjańskich w innych księgach można wysnuć wniosek, że autorowi 4QTest zależało na najwyższym autorytecie swoich wypisów: na Pięcioksięgu Mojżesza.

Z drugiej strony autor 4QFlor nie ogranicza się w ten sposób i nawiązuje do Tory jedynie dwukrotnie. Ma też inny cel: chcąc mówić o jerozolimskiej świątyni, z konieczności sięga do późniejszych tekstów, zwłaszcza do drugiej księgi Samuela. Z drugiej strony jego cytaty są stosunkowo krótsze i, zgodnie z praktyką peszeru, wtłoczone pomiędzy jego własne słowa.

Spekulacja – testimonia Mateusza

Patrząc na te teksty, możemy sobie wyobrazić, jak mógł wyglądać zbiór testimoniów, z których korzystali na przykład autorzy Ewangelii. Ta rekonstrukcja będzie oczywiście czystą spekulacją.

Skupimy się też wyłącznie na Ewangelii Mateusza, znanej z (często chybionego lub nieadekwatnego) cytowania ksiąg Starego Testamentu⁵. Jeśli weźmiemy pod uwagę jedynie wersety, w których Mateusz wprost mówi nam o fakcie cytowania, otrzymamy następujące zestawienie, już podzielone według jego tematyki:

Zbiór mesjański

Mt 1,23: Oto panna pocznie i porodzi syna, któremu nadadzą imię Emmanuel, to znaczy: “Bóg z nami” (Iz 7,14)
Mt 2,6: A ty, Betlejem, ziemio Judy, nie jesteś zgoła najlichsze spośród głównych miast Judy, albowiem z ciebie wyjdzie władca, który będzie pasterzem ludu mego, Izraela (Mi 5,1)
Mt 2,15: Z Egiptu wezwałem syna mego (Oz 11,1)
Mt 2,18: Krzyk usłyszano w Rama, płacz i jęk wielki. Rachel opłakuje swe dzieci i nie chce utulić się w żalu, bo ich już nie ma (Jer 31,15).
Mt 2,23: Nazwany będzie nazarejczykiem / nazirem (zwykle tłumaczy się nazarejczyka odniesieniem do słowa neser, „odrośl” z Iz 11,1; ja jednak wolę tłumaczenie oparte na narodzinach Samsona z Sdz 13,5 “…chłopiec ten będzie Bożym nazirejczykiem“. Por. z Łukaszowym 1,32 “…będzie nazwany synem Najwyższego“, co ma podobne znaczenie jako osoby uświęconej i oddanej Bogu) .
Mt 4,15: Ziemia Zabulona i ziemia Neftalego.  Droga morska, Zajordanie, Galilea pogan! 16 Lud, który siedział w ciemności, ujrzał światło wielkie, i mieszkańcom cienistej krainy śmierci światło wzeszło. (Iz 8,23b-9,1)
Mt 8,17: On wziął na siebie nasze słabości i nosił nasze choroby (Iz 53,4)
Mt 12,18: Oto mój sługa; którego wybrałem, umiłowany mój, w którym moje serce ma upodobanie. Położę ducha mojego na Nim, a On zapowie prawo narodom. 19 Nie będzie się spierał ani krzyczał, i nikt nie usłyszy na ulicach Jego głosu. 20 Trzciny zgniecionej nie złamie ani knota tlejącego nie dogasi, aż zwycięsko sąd przeprowadzi. 21 W Jego imieniu narody nadzieję pokładać będą (Iz 42, 1-4)
Mt 21,5: Powiedzcie córze Syjońskiej: Oto król twój przychodzi do Ciebie łagodny, siedzący na osiołku, źrebięciu oślicy (Za 9,9)

Pozostałe cytaty

Mt 3,3: Głos wołającego na pustyni: Przygotujcie drogę Panu, Dla Niego prostujcie ścieżki! (Iz 40,3)

Mt 13,35: Otworzę usta w przypowieściach, wypowiem rzeczy ukryte od założenia świata (Ps 78,2)

Mt 27,9b: Wzięli trzydzieści srebrników, zapłatę za tego, którego oszacowali synowie Izraela 

Pierwszy z tych cytatów jest tekstem Markowym, toteż nie ma sensu go wliczać do ewentualnego zbioru testimoniów, z których miałby korzystać Mateusz, skoro równocześnie korzystał z tekstu Marka.
Trzeci cytat jest bardzo problematyczny, widać w nim też ewidentny błąd autora, który twierdzi, że są to słowa Jeremiasza, ale nie są. Być może jest to luźna wariacja Za 11,12-13. Tak czy inaczej, nie widzę w nim związku mesjańskiego, ani nie znam interpretacji, która by go dostrzegała.

Wnioski

Jeżeli autor Ewangelii Mateusza korzystał ze zbioru testimoniów podczas konstruowania swojej narracji, to mógł on wyglądać mniej więcej tak, jak w powyższym zbiorze mesjańskim. Nie musiał zawierać wszystkich tych wersetów: część mogła trafić do autora inną drogą.

Te świadectwa skupiają się na postaci mesjasza, jego pochodzeniu i roli; nawet dziwny werset Mt 2:18 / Jer 31,15 miałby tu sens: według tradycji grób Racheli znajdował się właśnie w pobliżu Betlejem, toteż autor zbioru testimoniów mógł stworzyć pewien luźny związek między tym faktem, a betlejemskim pochodzeniem przyszłego króla (wg Mi 5,1).

Oczywiście, te cytaty są wyrwane z kontekstu: u Jeremiasza 31,15 Rachel nie opłakuje dzieci, które zginęły, ale te, które odeszły na wygnanie; synem wezwanym z Egiptu jest u Ozeasza 11,1 sam Izrael, a nie postać mesjańska. Istotne jest jednak to, co zauważyliśmy przy tekstach qumrańskich – w składaniu testimoniów kontekst wersetu nie musi mieć dużego znaczenia. Ponieważ świadectwa krążyły oderwane od tego kontekstu, mogły zacząć żyć swoim życiem.

Dlatego właśnie nie musi być „winą” autora Ewangelii, że użył „niewłaściwego cytatu” do opisania ewangelicznej narracji. „Odpowiedzialnym” za to może być autor tego hipotetycznego zbioru testimoniów: pisarz, który wertując święte pisma i poszukując wzmianek o przyszłym królu, natknął się na przykład na werset Oz 11,1, i włączył go do kolekcji. Nie sposób mówić teraz o motywacjach takiego człowieka, lecz z całą pewnością nie zaprzeczał on literalnemu znaczeniu wersetu (że synem był Izrael), lecz najwyraźniej widział jakąś paralelę z przyszłym mesjaszem. Możliwe na przykład, że skoro mesjasz miał być nazwany synem Boga (np. 2 Sam 7,14), to wszelkie wzmianki o „synu Boga” mogły być traktowane jak wzmianki o mesjaszu. I tym sposobem taki „kontrowersyjny” werset mógł trafić do zbioru, z którego później korzystał autor Mateusza ⁵Rozumowanie to jest również prawdziwe, nawet jeśli autor Mateusza mimo wszystko nie korzystał ze zbioru testimoniów, tylko sam analizował Pismo … Czytaj dalej. Tą drogą pojedyncze wersety i partie testu mogły uwolnić się od otaczającego je kontekstu, i budować wyobrażenia religijne bez związku z pierwotną treścią całego ustępu, w którym się znajdowały.