Pięcioksiąg Mojżeszowy – tradycja (nie)Mojżeszowego autorstwa cz.1

Kto napisał Pismo Święte? Mojżesz napisał własną księgę i część Balaama i Hioba. Jozue napisał księgę, która nosi jego imię i [ostatnie] osiem wersetów Pięcioksięgu. Samuel napisał księgę, która nosi jego imię oraz Księgę Sędziów i Księgę Rut. Dawid napisał Księgę Psalmów, włączywszy w to dzieło starszych, a mianowicie: Adama, Melchizedeka, Abrahama, Mojżesza, Hemana, Jedutuna, Asafa i trzech synów Koracha. Jeremiasz napisał księgę, która nosi jego imię, Księgę Królewską i Lamentacje. Ezechiasz i jego koledzy napisali Księgę Izajasza, Przysłów, Pieśń nad Pieśniami i Księgę Koholeta. Mężczyźni Wielkiego Zgromadzenia napisali Księgę Ezechiela, Dwunastu Mniejszych Proroków, Daniela i Zwój Estery. Ezdrasz napisał księgę, która nosi jego imię, i genealogie Księgi Kronik aż do jego własnych czasów. ¹Talmud babiloński, Traktat Bava Bathra 14b-15a, https://www.sefaria.org/Bava_Batra.14b.12?lang=bi&with=all&lang2=en, tłumaczenie własne

Powyższy wywód to tradycyjna rabinistyczna interpretacja autorstwa ksiąg Biblii hebrajskiej zawarta w Talmudzie babilońskim, komentarzu do Pięcioksięgu powstałym między III a VI wiekiem n.e.

Od ponad 2000 lat zarówno Żydzi jak i chrześcijanie mocno wierzyli w to, że autorem Pięcioksięgu Mojżeszowego (Pentateuchu) składającego się z Księgi Rodzaju, Księgi Wyjścia, Księgi Kapłańskiej, Księgi Liczb i Księgi Powtórzonego Prawa, czyli jądra Starego Testamentu, był  Mojżesz. Jednak nawet 2000 lat tradycji nie znaczy, że zawsze tak uważano. Dla Żydów kwestia autorstwa Tory w umownym początkowym okresie, czyli między powstaniem pierwszych tekstów biblijnych pod koniec VIII wieku p.n.e. a ok. 300r. p.n.e., była mało istotna ²McEntire, Mark: Struggling with God: An Introduction to the Pentateuch, Mercer University Press, 2008, s.7-8 i dopiero zetknięcie z kulturą grecką przywiązującą dużą wagę do kwestii autorstwa spowodowało, że sprawa autorstwa Tory nagle stała się taka istotna. ³Schniedewind, William M: How the Bible Became a Book: The Textualization of Ancient Israel, Cambridge University Press, 2005, s.6-7. Mojżesz nadawał się idealnie na potencjalnego autora z kilku względów:

• W kilku miejscach Tory jest mowa o tym, że Mojżesz o czymś pisze
• Odgrywał bardzo ważną rolę w Pięcioksięgu Mojżeszowym.
• Był pierwszym i najważniejszym prawodawcą Izraela

Józef Flawiusz (żyjący w latach 37-100) w Przeciw Apionowi pisał wprost, że Pięcioksiąg Mojżeszowy należy do Mojżesza:

Skoro więc u nas nie wolno każdemu pisać historii (i w naszych pismach
nie ma żadnych rozbieżności), a przeciwnie, tylko prorocy mieli ten przywilej, otrzymując wiedzę o zamierzchłych i dawnych czasach z natchnienia Bożego i opisując jasno współczesne im wypadki, tak jak się wydarzyły, to jest czymś naturalnym, a raczej nieuchronną koniecznością, że nie posiadamy tysięcy ksiąg niezgodnych, a nawet sprzecznych z sobą, lecz tylko dwadzieścia dwie. Zawierają one kronikę od zarania dziejów i słusznie są uznane [jako boskie] za wiarygodne. Pięć z nich to księgi Mojżesza, których treścią są prawa i tradycyjna historia od stworzenia człowieka aż do śmierci prawodawcy. Okres ten obejmuje bez mała trzy tysiące lat. ⁴Flawiusz, Józef: Przeciw Apionowi, księga I, rozdział VIII

Z kolei Filon z Aleksandrii (żyjący ok.20 – ok.50 n.e.), komentując Księgę Rodzaju użył zwrotu Mojżesz uczy nas tutaj, zdradzając swój stosunek do autorstwa Tory. ⁵Loeb, James (red.): On the change of the names, w: Philo. Volume V, Harvard University Press, 1988,s.159, tłumaczenie własne

Teza o Mojżeszowym autorstwie Pięcioksięgu została jednak przelana na papier dopiero w Talmudzie babilońskim (200-500 n.e.), nie wolno jednak zapominać o kontekście tego wydarzenia, gdyż

była to teza doskonale wpisująca się w intelektualną potrzebę ówczesnych Żydów i chrześcijan, by przypisać autorstwo doniosłego tekstu wybitnej postaci historycznej (oczywiście w ówczesnym rozumieniu historyczności). Ten sam mechanizm zadziałał w przypisaniu Psalmów królowi Dawidowi, Pieśni nad Pieśniami Salomonowi, Listu do Hebrajczyków św. Pawłowi czy rozlicznych apokryfów różnym prorokom i apostołom. ⁶Malinowski, Gościwit: Geneza Pięcioksięgu Mojżeszowego, w: Theologica Wratislaviensa t. 6. 2011, s.69

Żydowski filozof Majmonides (1135-1204 n.e.) w komentarzu do Miszny sformułował 13 zasad wiary, z których ósma dotyczy pochodzenia Tory:

Wierzę pełnią wiary, że Tora, którą posiadamy, jest tą, która została dana Mojżeszowi, naszemu nauczycielowi, niech spoczywa w pokoju.

Rabinowie wyjaśniali, że Bóg napisał Torę w niebie, zanim świat został stworzony za pomocą liter czarnego ognia na pergaminie z białego ognia i że Mojżesz otrzymał ją za pomocą boskiego dyktanda, zapisując dokładne słowa wypowiedziane mu przez Boga. ⁷Heschel, Abraham Joshua: Heavenly Tora: As Refracted Through the Generations, A&C Black, 20005,s.539–540,546 Wyjaśniali również, w jaki sposób Tora została przekazana kolejnym pokoleniom:

Mojżesz otrzymał Torę na Synaju i przekazał ją Jozuemu, Jozue Starszym, Starsi prorokom, a prorocy przekazali ją ludziom z Wielkiego Zgromadzenia”, którzy z kolei przekazali ją rabinom. ⁸Edelman, Diana V.; Ben Zvi, Ehud: Remembering Biblical Figures in the Late Persian and Early Hellenistic Periods, w: Social Memory and Imagination, … Czytaj dalej

Ortodoksyjni rabini mówią zatem, że dzięki temu łańcuchowi dzisiejsza Tora jest identyczna z tą otrzymaną przez Mojżesza i nie różni się od niej ani jedną literą. ⁹Robinson, George: Essential Torah: A Complete Guide to the Five Books of Moses, Knopf Doubleday, 2008,s.160

W Pięcioksięgu Mojżeszowym znajduje się kilka miejsc, w których jest mowa o Mojżeszu spisującym słowa Boga, stąd w zasięgu ręki leżał wniosek, że to właśnie on może być autorem tych ksiąg:

Pan powiedział wtedy do Mojżesza: «Zapisz to na pamiątkę w księgę i wyryj to w pamięci Jozuego, że zgładzę zupełnie pamięć o Amalekicie pod niebem». (Wj 17,14)

Spisał więc Mojżesz wszystkie słowa Pana. (Wj 24,4)

I był tam [Mojżesz] u Pana czterdzieści dni i czterdzieści nocy, i nie jadł chleba, i nie pił wody. I napisał na tablicach słowa przymierza – Dziesięć Słów. Wj 34,28

I napisał Mojżesz to Prawo, dał je kapłanom, synom Lewiego, noszącym Arkę Przymierza Pańskiego i wszystkim starszym Izraela. (Pwt 31,9)

Również dla pierwszych przednicejskich pisarzy chrześcijańskich kwestia Mojżeszowego autorstwa nie podlegała dyskusji.

W VII księdze Konstytucji Apostolskich (napisanych między 375-380 n.e.) pisze:

Wierzymy Mojżeszowi, kiedy mówi: Na początku Bóg stworzył niebo i ziemię. ¹⁰Wells, Newell Woolsey: The Ante-Nicene Fathers and the Pentateuch, w: The Old Testament Student, t.3, nr 6, The University of Chicago Press, 1884, s. … Czytaj dalej

Archelaus, biskup Harranu pisze w swoich rozważaniach na temat Księgi Rodzaju:

[…]] tam gdzie Mojżesz opowiada o budowie świata, nie wspomina o ciemności. ¹¹Ibidem

Podobnie Cyprian, biskup Kartaginy:

Że umarli znowu powstaną, o czym mówi Mojżesz, kiedy mówi w buszu. Pan, Bóg Abrahama, Bóg Izaaka i Bóg Jakuba”. ¹²Ibidem

Cofając się coraz bardziej wstecz dochodzimy do Orygenesa, który w O zasadach pisze:

Wiem, że niektórzy ludzie na podstawie samego tekstu Pisma Świętego będą usiłowali twierdzić, że Bóg jest istotą, cielesną, bo u Mojżesza znajdują takie zdanie: „Bóg nasz jest ogniem trawiącym” , a w Ewangelii Jana takie: „Bóg jest Duchem i trzeba, aby Jego czciciele oddawali Mu cześć w duchu i w prawdzie” .

W Przeciw Celsusowi (księga IV, rozdział IV) pisze w podobny sposób:

Oto w jaki sposób Celsus, człowiek niepospolicie uczony i wykształcony, który zarzuca Żydom i chrześcijanom głupotę i brak wykształcenia, dowodzi, jak wspaniale zna chronologię wszystkich pisarzy greckich i barbarzyńskich; sądzi, że Hezjod i inni, jak powiada, natchnieni autorzy, są starsi od Mojżesza i jego pism, od Mojżesza, który, jak wiadomo, żył przed wojną trojańską. ¹³Ibidem

Podobne przykłady możemy znaleźć również u Hipolita i Tertuliana. Również w samych ewangeliach wyrażona jest wiara w Mojżeszowe autorstwo Tory:

Gdybyście jednak uwierzyli Mojżeszowi, to byście i Mnie uwierzyli. O Mnie bowiem on pisał.Jeżeli jednak jego pismom nie wierzycie, jakżeż moim słowom będziecie wierzyli?» J 5, 46-47

Co zaś dotyczy umarłych, że zmartwychwstaną, czyż nie czytaliście w księdze Mojżesza, tam gdzie mowa “O krzaku”*, jak Bóg powiedział do niego: Ja jestem Bóg Abrahama, Bóg Izaaka i Bóg Jakuba. Mk 12,26

Również Paweł z Tarsu w swoich listach nie wyraża cienia wątpliwości związku z Mojżeszowym autorstwem Tory:

Albowiem o sprawiedliwości, jaką daje Prawo, pisze Mojżesz: Kto je wypełnił, osiągnie przez nie życie. Rz 10,5

Napisane jest właśnie w Prawie Mojżesza. Nie zawiążesz pyska wołowi młócącemu. Czyż o woły troszczy się Bóg, 1 Kor 9,9

I aż po dzień dzisiejszy, gdy czytają Mojżesza, zasłona spoczywa na ich sercach. 2 Kor 3,15

Pierwsze wątpliwości co do autorstwa Mojżeszowego

Kwestionowanie autorstwa Mojżeszowego ma również długą tradycję i nie jest, tak jak niektórzy apologeci twierdzą, wymysłem nowożytnego „rewizjonizmu biblijnego”.

Z czasem czytelnicy zaczęli zauważać, że Mojżesz nie mógł być autorem niektórych ustępów Tory, przykładowo nie mógł być autorem jej końcowych słów ergo zakończenia Księgi Powtórzonego Prawa (Pwt 34) opisującego jego śmierć:

Już rabbi Jehuda bar Ilaj (II w.) zakładał, że ostatnie zdania Pięcioksięgu (Pwt 34) pochodzą od Jozuego, z czym jednak nie zgadzał się rabbi Szymon bar Jochaj (koniec I w. n.e.). ¹⁴Malinowski, Gościwit: op.cit.,s.70

Trudno również oczekiwać, że Mojżesz określał sam siebie jako bardzo skromnego, najskromniejszego ze wszystkich ludzi, jacy żyli na ziemi (Lb 12,3). ¹⁵Friedman, Richard Elliott: Who wrote the Bible, HarperCollins, 1997,s.18

Również w 48 rozdziale trzeciej homilii pseudoklementyńskiej z III wieku n.e., tekstu noszącego znamiona silnych wpływów judeochrześcijańskich, podważa się Mojżeszowe autorstwo Pięcioksięgu:

Wtedy powiedział Piotr: “Prawo Boże zostało bez spisywania przekazane przez Mojżesza siedemdziesięciu mędrcom, tak aby rządy mogły być kontynuowane poprzez sukcesję. Ale po tym, jak Mojżesz został wniebowzięty, zostało to napisane przez kogoś, ale nie przez samego Mojżesza. Albowiem w samym Prawie jest napisane: “I Mojżesz umarł; i zakopali go w pobliżu domu Fogora (Bet-Peor), a nikt nie zna jego grobowca aż do dnia dzisiejszego. I w czasach po Mojżeszu, mniej więcej pięćset lat, zostało znalezione [Prawo] w wybudowanej świątyni, i pięćset lat później zostało zabrane, i zostało zniszczone ogniem za czasów Nabuchodonozora; i tak, [ponieważ] napisane [było już] po Mojżeszu, i często tracone – samo to pokazuje na przedwiedzę Mojżesza, ponieważ on, wiedząc wcześniej o utracie [Prawa], nie spisał go – lecz ci, którzy je spisali, skazani na niewiedzę (ponieważ nie przewidzieli jego utraty), nie byli prorokami. ¹⁶https://archive.org/details/clementinehomili00clem/page/76, tłumaczenie własne

Ezdrasz autorem i/lub redaktorem Pięcioksięgu Mojżeszowego

W III wieku n.e. popularny stał się pogląd przypisujący Ezdraszowi autorstwo Pięcioksięgu. Według tej teorii Pięcioksiąg Mojżeszowy miał zostać napisany przez Mojżesza, następnie spalony, a później ponownie spisany przez Ezdrasza. Wszystko to zostało opisane w apokryficznej 2 (4) Księdze Ezdrasza:

(1) W trzecim dniu, kiedy siedziałem pod dębem, usłyszałem głos z krzaka na przeciw mnie który rzekł: “Ezdraszu, Ezdraszu.”
(2) I rzekłem: “Tutaj jestem Panie.” I powstałem na nogi swoje.
(3) Wtedy powiedział do mnie: “Ujawniłem się w krzaku i rozmawiałem z Mojżeszem, kiedy moi ludzie byli w niewoli w Egipcie;
(4) i posłałem go i wyprowadziłem lud mój z Egiptu; i sprowadziłem go na Górę Synaj, gdzie trzymałem go obok siebie przez wiele dni. 
(5) i opowiedziałem mu wiele cudownych rzeczy, i pokazałem mu tajemnice czasów oraz oświadczyłem mu czas końca. Wtedy nakazałem mu, mówiąc,
(6) ‘Te słowa jawnie opiszesz, ale te będziesz trzymał w tajemnicy.’
(7) A teraz mówię tobie;
[…]
(19) Wtedy odpowiedziałem i rzekłem: “Pozwól mnie mówić w swej obecności Panie.”
 (20) Oto ja już odejdę, jak mnie poleciłeś a obecny lud ganić będę, tych, którzy teraz żyją; ale kto będzie ostrzegał tych, którzy narodzą się później? Ponieważ świat jest w ciemności i jego mieszkańcy są bez światła.
(21) Ponieważ twoje Prawo jest spalone i nikt nie zna dzieł, które uczyniłeś, lub też będą dokonane przez ciebie.
(22) Jeżeli nalazłem łaskę przed twym obliczem, poślij Ducha świętego we mnie, a ja napiszę wszytko, co się działo na świecie od początku, rzeczy, które były w zakonie twoim napisane: żeby ludzie mogli znaleźć drogę, aby ci, którzy żyć chcą w czasach ostatecznych, mogli żyć.”
(23) I odpowiedział mnie, i rzekł: “Idź i zgromadź ludzi i powiedz im, aby cię nie szukali przez czterdzieści dni.
(24) A ty sobie przygotuj wiele tabliczek do pisania, i weź z sobą Sareasza, Dabriasza, Salemiasza, Kohana, i Asiela – tych pięciu, którzy byli uczeni szybkiego pisania.
(25)  i przyjdziesz tutaj, a ja zapalę w sercu twoim lampę rozumienia, która nie będzie zgaszona, zanim wszytko nie zostanie spisane.
(26) A kiedy tego dokonasz, pewne rzeczy jawnie opowiesz, inne mądrym potajemnie przekażesz; jutro o tej godzinie rozpoczniesz pisanie.” (2 Ezd 14,1-7;19-26) ¹⁷http://www.bibliamesjanska.com/2_Ez/14.html

Ezdrasz nadawał się idealnie do tej roli, gdyż był skrybą i, według Biblii, przybył do Jerozolimy z niewoli babilońskiej, by ponownie wprowadzić Prawo:

A ty, Ezdraszu, ustanów według mądrego Prawa Boga twojego, które posiadasz, urzędników i sędziów, którzy sądzić będą cały lud w Transeufratei, to jest wszystkich, którzy znają Prawo Boga twojego; a tych, którzy nie znają, macie pouczyć.I każdy, kto nie wykona Prawa Boga twojego albo rozkazu królewskiego, będzie niechybnie skazany na śmierć albo na wygnanie, albo na karę pieniężną, albo na więzienie». Ezd 7,25

Przeczytanie Prawa ludowi przez Ezdrasza jest jakby kopią podobnej sceny z Księgi Wyjścia, kiedy to Mojżesz przekazał wybranemu narodowi Prawo Boże:

Wtedy zgromadził się cały lud, jak jeden mąż, na placu przed Bramą Wodną. I domagali się od pisarza Ezdrasza, by przyniósł księgę Prawa Mojżeszowego, które Pan nadał Izraelowi.Pierwszego dnia miesiąca siódmego przyniósł kapłan Ezdrasz Prawo przed zgromadzenie, w którym uczestniczyli przede wszystkim mężczyźni, lecz także kobiety oraz wszyscy inni, którzy byli zdolni słuchać.I czytał z tej księgi, zwrócony do placu znajdującego się przed Bramą Wodną, od rana aż do południa przed mężczyznami, kobietami i tymi, którzy rozumieli; a uszy całego ludu były zwrócone ku księdze Prawa.Pisarz Ezdrasz stanął na drewnianym podwyższeniu, które zrobiono w tym celu. Obok niego stanął po prawicy: Mattitiasz, Szema, Anajasz, Uriasz, Chilkiasz i Maasejasz; a po lewicy: Pedajasz, Miszael, Malkiasz, Chaszum, Chaszbaddana, Zachariasz i Meszullam.Ezdrasz otworzył księgę na oczach całego ludu – znajdował się bowiem wyżej niż cały lud; a gdy ją otworzył, cały lud się podniósł.I Ezdrasz błogosławił Pana, wielkiego Boga, a cały lud z podniesieniem rąk swoich odpowiedział: «Amen! Amen!» Potem oddali pokłon i padli przed Panem na kolana, twarzą ku ziemi.A lewici: Jozue, Bani, Szerebiasz, Jamin, Akkub, Szabbetaj, Hodiasz, Maasejasz, Kelita, Azariasz, Jozabad, Chanan, Pelajasz objaśniali ludowi Prawo, podczas gdy lud pozostawał na miejscu:Czytano więc z tej księgi, księgi Prawa Bożego, dobitnie, z dodaniem objaśnienia, tak że lud rozumiał czytanie.Wtedy Nehemiasz, to jest namiestnik, oraz kapłan-pisarz Ezdrasz, jak i lewici, którzy pouczali lud, rzekli do całego ludu: «Ten dzień jest poświęcony Panu, Bogu waszemu. Nie bądźcie smutni i nie płaczcie!» Cały lud bowiem płakał, gdy usłyszał te słowa Prawa. (Ezd 8,1-9)

Prof. Malinowski pisze na ten temat:

Wyjaśnienia tych rozbieżności tradycja rabiniczna doszukiwała się w fakcie zredagowania Tory przez Ezdrasza (ok. 440 r. p.n.e.), który w ten sposób miał wpłynąć na kształt znanego nam dziś tekstu. Ezdrasz odczytywał publicznie Księgę Prawa przed ludem (Ne 8,3), nie ma jednak żadnego jednoznacznego dowodu, by miał dokonywać prac redakcyjnych nad Pięcioksięgiem. Wysunięta w tradycji koncepcja, że to Ezdrasz odpowiada za rozliczne post-Mosaica (jak Pwt 34) oraz a-Mosaica, czyli niekonsekwencje, powtórzenia i dublety, różnice stylistyczne w obrębie Pięcioksięgu, została podjęta przez nowożytnych badaczy, którzy jak Thomas Hobbes (1588–1679) w „Lewiatanie” (1651) krytycznie podchodzili do Pentateuchu. I tak Richard Simon (1638–1712) w swym dziele „Histoire critique du Vieux Testament” (1680) uznawał, że ostateczny kształt nadał Pięcioksięgowi Ezdrasz, który pracował na materiałach Mojżesza. Inny uczony, Jean Astruc (1684–1766), przyjmując wnioski Simona, bronił jednak nadal tezy o Mojżeszowym autorstwie Tory i zakładał, że to właśnie Prorok był autorem całości, którą spisał, posługując się dwoma głównymi wcześniejszymi źródłami i dziesięcioma drugorzędnymi. ¹⁸Malinowski, Gościwit: op.cit.,s.70

Wątpliwości ciąg dalszy

W XII wieku żydowski uczony na dworze w muzułmańskiej Hiszpanii, Isaac ibn Yashush, twierdził, że lista królów edomickich z Księgi Rodzaju 36 zawiera królów żyjących na długo po śmierci Mojżesza i z tego powodu musiała zostać napisana przez kogoś żyjącego po Mojżeszu ¹⁹Friedman, Richard Elliott: op.cit,s.18-19. Dwunastowieczny hiszpański rabin Ibn Ezra (1092-1167) nazwał Yashusha „tępakiem”, jednak również on w ironiczny sposób zawarł w swoich pracach kilkanaście komentarzy zawierających wątpliwości na temat Mojżeszowego autorstwa Tory. Nawiązywał do wielu ustępów nie wyglądających na dzieło Mojżesza, głównie miejsc, w których mowa jest o Mojżeszu w trzeciej osobie, zawierających terminy, których Mojżesz nie mógł znać, ani miejsc, w których nigdy nie był. Zastanawiał się, w jaki sposób w pierwszym wersecie Księgi Powtórzonego Prawa relacjonujący autor znajduje się po drugiej stronie Jordanu, czyli stronie po której Mojżesz nigdy nie był:

Tymi słowami przemawiał Mojżesz do całego Izraela za Jordanem na pustyni, w Arabie naprzeciw Suf, między Paran, Tofel, Laban, Chaserot i Di-Zahab^{” (}Pwt 1,1) ²⁰Kugel, James: How to read the Bible, Free Press, 2008, s.30

Poza tym nie pasował mu następujący werset z Księgi Rodzaju:

I dał Abraham miejscu temu nazwę “Pan widzi”. Stąd to mówi się dzisiaj: «Na wzgórzu Pan się ukazuje» Rdz 22,14

Zdaniem Ezry popularny zwrot Stąd to mówi się dzisiaj nie mógł powstać wcześniej niż dopiero po wybudowaniu Świątyni Salomona na górze, gdzie oblicze Pana będzie widoczne (Pwt 16,16) ²¹Ibidem.

Pierwszą sprzeczność żydowska tradycja tłumaczyła w ten sposób, że Mojżesz jako prorok z pewnością wiedział, że Izraelici znajdą się po drugiej stronie Jordanu i w ten sposób pisał z ich perspektywy. To wytłumaczenie nie zadowalało jednak Ezry, który ostatecznie doszedł do przekonania, że chociaż Pięcioksiąg jest Mojżeszowego autorstwa, to zawiera wersety będące późniejszym dodatkiem. ²²Ibidem Pomimo tego, że Ezra stwierdził, że książka Yashusha zasługuje na spalenie, to w innych miejscach sens jego wypowiedzi był zgoła odwrotny:

Jeśli zrozumiesz, to rozpoznasz prawdę

albo

Ten kto zrozumie, będzie siedział cicho

Tego samego zdania był żyjący w XIV wieku Bonfil z Damaszku, piszący jednak bez ogródek, że autorem niektórych wersetów byli późniejsi prorocy. Piętnastowieczny hiszpański jezuita Alonso Tosdado (Tostatus) dołożył kolejne sprzeczności ²³Ibidem.

Kolejnym etapem było zauważenie w XVI wieku przez Andreasa Karlstadta, współczesnego Lutrowi, że śmierć Mojżesza opisana została takim samym stylem jak poprzedzający tę relację tekst, co z kolei wykluczało autorstwo Jozuego w tym przypadku. ²⁴Ibidem, s.19 W tym samym XVI wieku Andreas Masius, flamandzki katolik, zasugerował, że późniejszy edytor wtrącił zwroty lub zmienił nazwę miejsca na bardziej współczesne, by czytelnicy mogli lepiej zrozumieć te ustępy. Skończyło się to tym, że jego książka wylądowała na Indeksie Ksiąg Zakazanych.

O prawdziwym przełomie można mówić dopiero w przypadku Thomasa Hobbes’a (1588-1679) oraz Barucha Spinozy (1632-1677), którzy stanowili forpocztę nowego podejścia do Biblii. Oni jako pierwsi zakwestionowali całe autorstwo Mojżesza i nie twierdzili jedynie, tak jak poprzednicy, że niepasujące fragmenty są późniejszymi dodatkami. Przykładowo zastanawiali się, w jaki sposób w Pięcioksięgu Mojżeszowego znalazł się cytat (Lb 21,14) z innej księgi (Księgi Wojen Pana) na temat bitwy, która miała miejsce w czasach Mojżesza. Taka księga musiała przecież zostać spisana długo po bitwie, więc w jaki sposób cytował z niej Mojżesz? ²⁵Kugel, James: op.cit., s.30 Hobbes podsumował to stwierdzeniem, że 5 ksiąg Mojżesza zostało spisanych po jego czasach. Nie trudno sobie wyobrazić, że w tamtych czasach taka deklaracja musiała wywołać szok ²⁶Ibidem, s.31. Spinoza, okrzyknięty m.in. z tego powodu bluźniercą i ateistą, wyznaczył na trzy stulecia całej biblistyce nowy kierunek rozwoju, pisząc między innymi następujące słowa na temat interpretacji Biblii:

Ktoś, kto chce zgłębić zrozumienie Pisma Świętego, musi również zbadać, w jaki sposób same księgi zostały połączone i jaki był proces ich przekazywania. Życie rzekomego autora musi zostać zbadane, jego cechy osobowościowe, jak również kontekst historyczny, aby zrozumieć to w taki sposób, w jaki chciał sam autor – czy na przykład rozumiał coś jako rzeczywiste prawo, czy tylko jako instrukcję moralną i czy zostało to przedstawione jako obowiązujące na wieczność, czy tylko jako krótkoterminowy środek […] ²⁷Ibidem

Na temat Mojżeszowego autorstwa Tory napisał:

Jaśniejszym niż słońce w południe jest fakt, że księga nie została napisana przez Mojżesza. ²⁸Friedman, Richard Elliott: op.cit.,s.21

Między innymi za postawienie sprawy w taki sposób Spinoza został ekskomunikowany przez żydowską społeczność Amsterdamu.

Oprócz Hobbesa i Spinozy można wymienić jeszcze francuskiego protestanckiego teologa i badacza Biblii Isaaca LaPeyrère, którego książkę Prae-Adamitae (1655) Spinoza posiadał w swojej bibliotece. W książce tej pisze m.in., że Adam i Ewa nie byli pierwszymi ludźmi, a ich historia była dziełem nie Mojżesza a późniejszych autorów. La Peyrère znał Hobbesa i być może pokazał mu egzemplarz Prae-Adamitae zanim ten napisał Lewiatana. Cała trójka była powiązana ze sobą, gdyż również Spinoza znał Lewiatana Hobbesa przed napisaniem swojego Traktatu teologiczno-politycznego. ²⁹Ibidem, s.696

Krótki czas później Richard Simon (1638-1712), francuski ksiądz i konwertyta z protestantyzmu, napisał krytyczną wobec Spinozy książkę, w której zawarł m.in. twierdzenia, że autorem Pięcioksięgu był Mojżesz, jednak same księgi zawierały dodatki, które zostały tam umieszczone przez skrybów, którzy wykorzystali do tego stare teksty. Według Simona skrybowie ci działali pod natchnieniem Ducha Świętego, dlatego uważał on swoją pracę jako obronę świętości Biblii. Niestety współcześni mu chrześcijanie nie byli gotowi na tak daleko idące wnioski. Simon stał się obiektem ataku ze strony katolickiego kleru, po czym został wyrzucony ze swojego zakonu, jego książka została wpisana na Indeks Ksiąg Zakazanych, a jej wydrukowane egzemplarze spalone. ³⁰Friedman, Richard Elliott: op.cit.,s.21

Niecałe sto lat później Wolter pisał w swoim Słowniku filozoficznym z 1764 roku:

Kilku uczonych mężczyzn w końcu zwątpiło, czy kiedykolwiek istniał Mojżesz i czy ten człowiek nie był istotą wyimaginowaną, taką jak Perseusz, Bachus, Atlas [et al.] Jest mało prawdopodobne, powiedzmy niedorzeczne, że kiedykolwiek istniał człowiek, którego życie było nieustającym cudem. Jest mało prawdopodobne, że dokonał tak wielu wspaniałych cudów w Egipcie, Arabii i Syrii, o których nie wiedziano na całym świecie. Nie jest możliwe, aby żaden pisarz egipski czy grecki nie przekazał tych cudów potomności. . . . Według tych niedowiarków, księgi przypisywane Mojżeszowi zostały napisane dopiero w niewoli babilońskiej lub zaraz potem przez Ezdrasza. (Wolter Słownik filozoficzny, 1764) ³¹Ibidem 34, tłumaczenie własne

James L. Kugel pisze o tym w swoim wstępie do Biblii hebrajskiej:

Takie idee były uważane za radykalne w XVIII wieku; chrześcijanie głównego nurtu nadal wierzyli w świętość Biblii i prawdę jej słów. Z pewnością istniał Mojżesz, jak mówili, i na pewno napisał Pięcioksiąg. Jednak zatrute pióro Hume’a, Woltera i innych było dla wierzących wyzwaniem do dostarczenia dowodów, a przynajmniej kontrargumentów, w nowym duchu racjonalnego śledztwa. ³²Ibidem, tłumaczenie własne

Pierwszym badaczem Biblii, który wpadł na pomysł, że Pięcioksiąg Mojżeszowy składa się więcej niż jednego źródła był francuski protestant Jean Astruc, który zauważył, że w Księdze Rodzaju użyte zostały dwa określenia Boga: „Jahwe” i „Elohim”. Jego obserwacje walnie przyczyniły się do powstania teorii źródeł. ³³Ibidem, s.38

Tym samym wylądowaliśmy w Niemczech XIX wieku, centrum nowoczesnej krytyki biblijnej, miejscu, gdzie wielu biblistów zaakceptowało fakt, że Pięcioksiąg Mojżeszowy stanowi kompilację różnych pisemnych źródeł. Na początku kombinowano z teorią dwóch źródeł mówiącej o tym, że dwa źródła miały posłużyć Mojżeszowi do napisania Pięcioksięgu, jednak w momencie, kiedy okazało się, że tych źródeł może być nawet cztery, co w dużej mierze było zasługą Juliusza Wellhausena, wrota do całkowitego zaprzeczenia autorstwa Mojżeszowego zostały otwarte na oścież. Od tej pory bibliści coraz rzadziej powoływali się na Mojżeszowe autorstwo Pięcioksięgu.

Ciekawa ewolucja w podejściu do Mojżeszowego autorstwa nastąpiła w Kościele Katolickim. Od początku uważano, że Mojżesz był autorem Pięcioksięgu, Sobór Trydencki obradujący w latach 1545-1565 określił Pięcioksiąg nawet mianem „quinque libri Moysis”, czyli Pięć Ksiąg Mojżesza. Pogląd ten spotkał się w XVI i XVII wieku z pierwszą krytyką ze strony samych katolików w osobie Andreasa Masiusa i Richarda Simona, o których wspomniałem już wyżej. W opublikowanym w 1960 roku artykule Problem autorstwa Pięcioksięgu w ujęciu egzegetów katolickich autorstwa ks. Stanisława Grzybka w piśmie Ruch biblijny i liturgiczny autor próbuje objaśnić katolickim duchownym i wiernym aktualne stanowisko Kościoła Katolickiego na temat Mojżeszowego autorstwa Pięcioksięgu. O potępieniu wspomnianego wyżej Richarda Simona przez Kościół pisze:

Ale R. Simon, choć został potępiony nie poszedł w odstawkę. Na nim właściwie oparł swoje tezy inny uczony katolicki, lekarz Jean Astruc.

Dalej czytamy:

Te poglądy uczonych katolickich nie uderzały właściwie jak to zaznaczył we wstępie do swego dzieła J. Astruc – w mojżeszowe autorstwo Pięcioksięgu, jedynie pragnęły być próbą rozwiązania szeregu trudności związanych z pierwszymi księgami Biblii.
W mojżeszowe autorstwo Pięcioksiegu uderzyli dopiero egzegeci protestanccy, którzy widząc w nim cztery źródła J, E, D, P, przesuwali czas ich napisania od roku 850 do 440 przed Chr. ³⁴Grzybek, Stanisław: Problem autorstwa Pięcioksięgu w ujęciu egzegetów katolickich, w: Ruch biblijny i liturgiczny, nr 5, 1960, s. 389

W dniu 27 czerwca 1906 roku Papieska Komisja Biblijna wydała dekret na temat Mojżeszowego autorstwa Pięcioksięgu:

Komisja Biblijna stanęła wtedy na stanowisku, że
1) należy odrzucić wszelkie twierdzenia, jakoby Mojżesz nie był autorem Pięcioksięgu, ale Pięcioksiąg powstał ze źródeł, które w większości pochodzą z czasów pomojżeszowych,
2) jest możliwe, że Mojżesz przy pisaniu swego dzieła posługiwał się sekretarzami, którzy pisali pod jego dyktatem, względnie po otrzymaniu od niego ogólnych wskazówek sami opracowywali pewne partie jego dzieła, które on później uznał za swoje.
3) Wolno przyjmować, że Mojżesz korzystał przy pisaniu Pięcioksięgu z tradycji ustnej i dokumentów pisanych, które nawet częściowo dosłownie przeniósł do swojego dzieła.
4) W zasadzie możliwe są późniejsze pomojżeszowe dodatki, które wyjąwszy marginesowe głosy mają natchnionego autora.

Autor artykułu twierdzi jednak, że:

Ponieważ dekret był wydany w tych czasach kiedy Kościół musiał bronić historycznych podstaw objawienia przeciw modernizmowi, dlatego interpretacja tego dekretu była bardziej surowo i rygorystyczna, aniżeli to zaplanowali i spodziewali się tego sami jego autorzy.

Sytuacja z Mojżeszowym autorstwem Pięcioksięgu zmieniła się jednak diametralnie krótko po Drugiej Wojnie Światowej:

Dopiero wydanie przez Komisję Biblijną w dniu 16 stycznia 1946 roku pisma do kard. Suharda aprobowanego przez O. św. Piusa XII, zmieniło sytuację, niemalże na diametralnie przeciwną. Sekretarz K.B.O.J.M. Voste odnośnie do autorstwa Pięcioksięgu między innymi stwierdza w swoim piśmie, że: „dziś już nie ma nikogo, kto by podawał w wątpliwość istnienie źródeł jak również nie przyjmował stopniowego narastania praw mojżeszowych spowodowanego warunkami społecznymi i religijnymi czasów późniejszych. Rozwój ten jest również widoczny w opowiadaniach historycznych”.

W kolejnym poście spróbuję wytłumaczyć na przykładach, dlaczego Mojżesz NIE MÓGŁ być autorem Tory, mimo, że do dzisiaj niektórzy (ultra)konserwatywni chrześcijanie-apologeci tak twierdzą.