Manuskrypty wczesnochrześcijańskie Cz.1 Jak powstawały manuskrypty (rękopisy) chrześcijańskie?

Rękopisy Nowego Testamentu dzielimy według surowca, z jakiego zostały wykonane oraz według charakteru pisma. Taka klasyfikacja służy też do ich datowania. W starożytności pisano na papirusach lub pergaminach. Papirus wyszedł z użycia w XI wieku. Po 1120 roku pojawił się papier w Hiszpanii, następnie we Włoszech, a do roku 1400 rozpowszechnił się w całej Europie. 

Termin papirus pochodzi od gr. πάπυρος, skąd pochodzi łac. papyrus. Utworzony jest z włókien rdzenia trzciny papirusowej (Charta aegyptiaca), o trójkątnej łodydze, grubości niemal ludzkiego ramienia, dochodzącej do 5 metrów wysokości. Łodygę papirusu cięto wzdłuż na długie paski, które składano obok siebie poziomo i pionowo, a następnie zbijano i prasowano. Po wysuszeniu i wygładzeniu otrzymany materiał cięto na prostokątne płaty, które zszywano rzemieniem (czasem sklejano) w kilkumetrową taśmę (zazwyczaj 3,5 metra, mogła jednak przekraczać nawet 20 metrów) i zwijano dookoła pręta. Utworzony w ten sposób rulon nazywano zwojem (hebr. megilla). Grecy nazywali go βιβλος, albo βιβλιον, ponieważ sprowadzali go z Egiptu za pośrednictwem fenickiego portu Byblos.

Listy oraz krótkie teksty na użytek prywatny pisane zwykle były na pojedynczych papirusowych kartach (gr. χαρτης) ¹ Diringer D., The Book Before Printing: Ancient, Medieval and Oriental, Dover Publications, New York 1982, pp. 113-169.   . Na takiej właśnie karcie zapisany został 2 List Jana (2 J 12). 

Jeszcze przed rokiem 100 karty papirusowe zaczęto zginać wpół, układać jedna na drugiej, a następnie zszywać, aby utworzyć nie rulon, lecz księgę (po grecku τευχος – futerał na zwoje papirusowe, łac. codex – pień drzewa). W ten sposób powstał kodeks, a odkrycia tego dokonano prawdopodobnie w Aleksandrii. Jakkolwiek zwoje dominowały jeszcze aż do początku wieku IV, to w przypadku rękopisów NT już w połowie II wieku dominował kodeks ² Roberts C.H.– Skeat T.C., The Birth of the Codex, Oksford University Press, New York – Cambridge 1983, pp. 38-75. . Tylko cztery papirusy mają postać zwojów, jednak trzy z nich – ? ³ Diringer D., The Book Before Printing: Ancient, Medieval and Oriental, Dover Publications, New York 1982, pp. 113-169 , ? ⁴ Roberts C.H.– Skeat T.C., The Birth of the Codex, Oksford University Press, New York – Cambridge 1983, pp. 38-75. , ? ⁵Comfort Ph., Encountering the Manuscripts: An Introduction to New Testament Paleography and Textual Criticism, Broadman and Holman, Elliot 2005, p. … Czytaj dalej – sporządzone zostały na drugiej stronie już istniejących pism i tym samym nie mogą być brane pod uwagę. Pozostaje tylko jeden oryginalny zwój NT, jest nim ? ⁶ Pistelli E., Papiri evangelici, Rivista di Studi Religiosi 6/2 (1906): 129-140. , a jego wyjątkowość jest trudna do wyjaśnienia. Kodeks stał się księgą chrześcijan. Odróżniało to święte księgi chrześcijan zarówno od pism żydowskich, jak i pogańskich¹⁸. 

Pergamin jest to odpowiednio wyprawiona skóra, zwykle barania, kozia lub cielęca, wyprawiona i pokrojona na kartki. Słowo pergamin pochodzi od nazwy miasta Pergamon, ponieważ tam go wynaleziono (ok. 180 przed Chr.). Pergamin był materiałem cieńszym, delikatniejszym, bardziej trwałym – a także bardziej doskonałym – materiałem piśmiennym niż papirus, jakkolwiek znacznie droższym. Pergaminy przedstawiają zwykle pełne teksty wszystkich ksiąg. Pergamin stał się materiałem rękopiśmiennym dla NT około roku 200, a w końcu IV wieku zaczął dominować ⁷ Diringer D., The Book Before Printing: Ancient, Medieval and Oriental, pp. 170-227. . O pergaminach wspomina już 2 Tm 4, 13, mogły to być rękopisy ST, nie jest to jednak oczywiste, ze względu na użycie w zwrocie „księgi, a zwłaszcza pergaminy”. Ze względu na użycie „a zwłaszcza” można przypuszczać, że pergaminy różnią się czymś od ksiąg ⁸Comfort Ph., Encountering the Manuscripts: An Introduction to New Testament Paleography and Textual Criticism, Broadman and Holman, Elliot 2005, p. … Czytaj dalej

Narzędziem służącym do pisania był albo metalowy rylec (Hi 19, 24), albo pióro (gr. καλαμος) wykonane z zaostrzonej trzciny (Ps 45, 2; 3 J 13). Atrament (gr. μελαν, łac. atramentum – 2 Kor 3, 3; 2 J 12; 3 J 13) wykonywano z sadzy mieszanej z tartą gumą arabską, albo z galasówek dębowych i kwasu siarkowego. 

Kodeksy ulegały innego typu uszkodzeniom niż zwoje. W kodeksach brakuje czasem początku i końca tekstu, wskutek zniszczenia stanowiących oprawę kart zewnętrznych. Uszkodzeniom mógł ulec prawy, górny lub prawy, dolny róg kodeksu (widać to na przykładzie ? ⁹ Schofield, Papyrus Fragments, p. 193. ). Wypadać mogły całe karty ze środka kodeksu. 

Wraz z przejściem na pergamin wzrosły – i to znacznie – rozmiary kodeksów. Karty największych kodeksów papirusowych tylko z rzadka osiągały 25-26 cm długości i 13-18 cm szerokości ¹⁰ Późny kodeks papirusowy ?³, ma karty o wymiarach 25 na 18 cm. , najczęściej było to 11-18 cm długości i 13-15 cm szerokości. Natomiast jeden z pierwszych kodeksów pergaminowych, Kodeks Synajski, miał karty o wymiarach 37 na 34 cm ¹¹ Niektóre publikacje podają 43 na 38 cm (np. K. Aland), jest to wynik odwrócenia 34 na 43. i dawało to powierzchnię o ponad dwukrotnie większą od kart największych kodeksów papirusowych. Pozwoliło to na tworzenie wielkich kodeksów zawierających wszystkie księgi zarówno Starego jak i Nowego Testamentu (, A, B, C). Wielkie kodeksy przyjęły się zwłaszcza w przypadku Wulgaty. 

Pisano w sposób ciągły (scriptio continua), nie robiąc odstępów między wyrazami. Taki sposób pisania określa się jako stychometryczny (gr. στιχος – rząd, szereg, linia). W IV wieku wchodzi w użycie kolometryczny (gr. κωλον – człon) system pisania. Polegał na tym, że w każdej linii tekstu umieszczano tę część zdania, która miała wewnętrzny sens. Septuaginta zastosowała ten system w poetyckich partiach ST. Hieronim wprowadził ją do Proroków. Tę formę po dziś dzień stosuje się w przekładach poetyckich partii Pisma Świętego. System ten ułatwiał czytanie i do pewnego stopnia zastępował brak interpunkcji. Początki kolometrii można się dopatrzyć w Kodeksie Watykańskim, jest ona jeszcze zaledwie śladowa, natomiast w Kodeksie Waszyngtońskim stosowana jest już konsekwentnie. Kolometrię lubiły stosować przede wszystkim kodeksy bilingwiczne (Kodeks Bezy, Kodeks z Clermont).   Papirusy oraz rękopisy majuskułowe często stosowały skróty, zwłaszcza dla imion świętych. Czasami skrót stanowiony był przez pierwszą i ostatnią literę greckiego słowa (ΘΣ = θεος, ΚΣ = κυριος, ΙΣ = Ιησους, ΧΣ = Χριστος, ΥΣ = υιος). Innym razem skrót zawierał dwie pierwsze i ostatnią literę (ΠΝΑ = πνευμα, ΔΑΔ = Δαυιδ, ΜΗΡ = μητηρ), pierwszą literę i dwie ostatnie (ΠΗΡ = πατηρ, ΣΗΡ = σντηρ, ΙΗΛ = Ισραηλ), albo pierwszą literę i ostatnią sylabę (ΑΠΟΣ = ανθρωπος, ΟΝΟΣ = ουρανος, ΙΛΗΜ = Ιερουσαλημ, ΒΛΕΥΣ = βασιλευς). Zdarzało się, że skrót stanowił dwie pierwsze litery (ΙΗ = Ιησους, ΧΡ = Χριστος, ΠΝ = πνευμα), dwie pierwsze i ostatnią (ΙΗΣ = Ιησους, ΧΡΣ = Χριστος, ΣΤΣ = σταυρος), albo dwie pierwsze i dwie ostatnie (ΑΝΟΣ = ανθρωπος). Zdarzały się również inne formy zapisu wymienionych skrótów. Wymieniłem tu zostały najczęściej występujące formy skrótów, obecne w wielu rękopisach. Najwięcej skrótów stosują: ? ¹² Grenfell B. P. & A. S. Hunt, Oxyrhynchus Papyri IX (London 1912), pp. 7-9. i ? ¹³ Schofield, Papyrus Fragments, p. 193. , późniejsze rękopisy pergaminowe stosowały je oszczędniej ¹⁴A.H.R.E. Paap, Nomina Sacra in the Greek Papyri of the First Five Centuries, Papyrologica Lugduno-Batava VIII (Leiden 1959); L.W. Hurtado, The … Czytaj dalej. Również liczby niejednokrotnie zapisywano skrótami. Spójnik και skracany nieraz bywał do Κ z kreską u góry. Kodeks B często skraca słowa kończące linijkę.