Kontynuując wątek zapoczątkowany w poprzednim poście, postanowiłem udostępnić naszym Czytelnikom kolejną tabelę. Poświęcona jest również księgom wczesnochrześcijańskim, do których odnosili się różni pisarze, i jak dzięki temu możemy obserwować stopniowe kształtowanie się “kanonu Nowego Testamentu”. Będą to zarówno uznani Ojcowie i apologeci, jak i herezjarchowie. Celem tabeli jest pokazanie, które teksty były dla tych pisarzy autorytatywne, a które nie, oraz które cytowali w swoich dziełach, a których nie.
Informacje z tabeli nie są mojego autorstwa ani nie są dziełem moich studiów nad tymi autorami. Pochodzą one ze strony http://www.ntcanon.org/, i stamtąd właśnie zaczerpnąłem te dane, pomysł na taką tabelę oraz jej układ. Na tamtej stronie Czytelnik znaleźć może bardziej szczegółowe informacje, zwłaszcza na temat dokładnych adresów cytatów używanych przez wymienionych autorów, albo przynajmniej bibliografię, która będzie mówiła na ten temat.
Kilka słów o sposobie odczytywania tabeli:
– “Uznaje” oznacza, że autor dane dzieło cytuje jako autorytatywne źródło informacji, religijnej albo historycznej. Nie znaczy to koniecznie że “uznaje je za kanoniczne” (choć może tak być), ponieważ dla niektórych autorów jeszcze nie istniała idea konkretnego zamkniętego kanonu.
W niektórych przypadkach trudno jest wyznaczyć granicę między “uznaniem za autorytatywny” a “uznaniem za kanoniczny”; każdy taki przypadek jest trochę inny i wymagałby głębszego rozwinięcia tematu.
Na przykład Orygenes cytuje 1 list Klemensa, choć wątpić można, czy uważa go za “tekst święty do używania w kościołach” – zapewne nie. Ale jest to dla niego nadal tekst autorytatywny i godny cytowania. Również Didym Ślepy cytuje Ojców Apostolskich, i jego uznanie nie musi wyrażać jego zdania o ich kanoniczności, a jedynie o ich autorytecie.
W dwóch przypadkach, Tertuliana i Orygenesa, podejrzewa się, że zmieniali zdanie na temat określonych pism, co utrudnia ich lokowanie w tabeli.
– “Nie używa” oznacza, że autor nie cytuje ani nie wspomina o danym dziele.
Nie oznacza to, że go nie uznaje. Nie oznacza to również, że go nie zna. Może oznaczać jedno albo drugie, ale też może znaczyć, że zwyczajnie autor tekst znał, nawet uznawał, ale po prostu nie użył żadnego cytatu z niego. Przy milczeniu źródła należy zawsze zachować ostrożność.
– “Nie uznaje” oznacza, że autor zna dany tekst, ale explicite go odrzuca jako nieautorytatywny i najpewniej sfałszowany. Tu sprawa jest dużo prostsza.
– “Dyskusyjne” to określenia pojawiające się u Orygenesa i Euzebiusza, którzy podkreślają w ten sposób, że status tych ksiąg nie jest sprecyzowany. Często cytaty z nich okraszane są formułami w stylu “jeśli ktoś uznaje tekst X, to mówi on…”. W ten sposób pozostawiają pewne pole dla własnych przekonań odbiorców. Jest to świadectwo, że niektórzy chrześcijanie uznawani przez nich za prawowiernych uznają dane pismo, a niektórzy nie, a autor nie chce polemizować ani z jednymi, ani z drugimi. Ładnie pokazuje to nam różnorodność źródeł i mgławicowość “kanonu” we wczesnym Kościele.
– “Nieautentyczne” oraz “wartościowe, niekanoniczne” to określenia na teksty (pierwszy termin wyłącznie Euzebiuszowy), oznaczające pisma, które dany autor cytuje albo dopuszcza do praktyki pobożnej, docenia ich wartość religijną albo historyczną, ale nie uznaje ich za autorytatywne do nauczania Kościoła. Tekst jest autorowi znany i przez niego szanowany; dowodzi to też rozwijającego się pojęcia “kanonu” jako zamkniętej listy, do której już nie można dodawać choćby i pobożnych tekstów. I te teksty są właśnie takie – wartościowe, ale nienadające się do kanonu.
Wyjaśniam również, dla jasności, że jeśli kolejna pozycja w kolumnie współdzieli opis pozycji powyżej, nie powtarzam tego opisu, a podobieństwo wskazuję kolorem.
Oczywiście należy liczyć się z tym, że niektóre z przedstawionych tu wniosków mogą być daleko idące albo podlegać odmiennym interpretacjom. Jednak sądzę, że takie zestawienie może być bardzo użyteczne, i ułatwi nam badanie historii tekstów wczesnego chrześcijaństwa.
Tabelka też znajduje się w formie pdf tutaj.
