Kim jest Diabeł w Biblii? Cz.1 Szatan Starego Testamentu

Ja tworzę światło i stwarzam ciemności,
sprawiam pomyślność i stwarzam niedolę.
Ja, Pan, czynię to wszystko. Iz 45,7

Czyż zdarza się w mieście nieszczęście,
by Pan tego nie sprawił? Am 3,6

Osoba, która miała okazję przeczytać całą Biblię (Nowy i Stary Testament) z pewnością zauważy, że nigdzie nie ma precyzyjnego opisu diabła czy szatana, a już na pewno nie takiego, jakiego znamy z chrześcijańskich lub popkulturowych wyobrażeń, czyli z rogami, kopytami i ogonem. Skąd się takowe więc wzięło i czy ma jakąkolwiek podstawę biblijną?

W następnych kilku postach postaram się prześledzić księgi biblijne zarówno Nowego jak i Starego Testamentu, apokryfy oraz inne starożytne źródła na ten temat. Zapraszam do lektury, bo temat ewolucji diabła jest naprawdę ciekawy i mówi przy okazji wiele o rozwoju judaizmu i chrześcijaństwa. W niniejszym poście chciałbym się zająć szatanem Biblii Hebrajskiej (Starego Testamentu, bez tzw. ksiąg deuterokanonicznych).

“Szatan” – co to jest w tekście biblijnym?

Na początku garść faktów, które będą potrzebne do zrozumienia dalszej części postu:

W Biblii Hebrajskiej nie występuje określenie „diabeł” (z gr. diabolos) , gdyż jest ono greckim tłumaczeniem hebrajskiego słowa sâtan (שָּׂטָן‎) oznaczającym „przeciwnika” lub „oskarżyciela”.

1. Określenie „szatan” występuje 27 razy w Starym Testamencie (tekstu masoreckiego). Hebraista Karol Dziwior przygotował dla mnie zestawienie wszystkich wystąpień szatana w hebrajskim tekście Starego Testamentu. Oto one:
   
   27 wystąpień שָׂטָן w formie rzeczownika:

1 Kronik 21,1
Hioba 1,6
Hioba 1,7 (dwukrotnie)
Hioba 1,8
Hioba 1,9
Hioba 1,12 (dwukrotnie)
Hioba 2,1
Hioba 2,2 (dwukrotnie)
Hioba 2,3
Hioba 2,4
Hioba 2,6
Hioba 2,7
Zachariasza 3,1
Zachariasza 3,2 (dwukrotnie)
2 Samuela 19,22
1 Królewska 11,14
1 Królewska 11,23
1 Królewska 11,25
1 Królewska 5,4
Liczb 22,22
Liczb 22,32
1 Samuela 29,4
Psalm 109,6

6 wystąpień שׂטן w formie czasownika:

Psalm 109,4
Psalm 109,20
Psalm 109, 29
Psalm 38,20
Psalm 71,13
Zachariasz 3,1

2. Wyróżnia się użycie tego słowa z rodzajnikiem (wtedy mamy ha-satan) lub bez. Ha-satan odnosi się do niebiańskiego oskarżyciela (przeciwnika, adwersariusza), natomiast satan (bez rodzajnika) może się odnosić do każdego oskarżyciela (przeciwnika, adwersariusza), również tego ludzkiego.

3. Ha-satan (z rodzajnikiem) występuje w hebrajskim tekście Starego Testamentu 17 razy, a bez rodzajnika 10 razy ¹ https://www.miqlat.org/satan-in-the-old-testament.htm

Oto podział wersetów biblijnych na podstawie powyższego kryterium:

Ha-satan (z rodzajnikiem) występuje jedynie w dwóch księgach: księdze Hioba i księdze Zachariasza. Najważniejszym miejscami są:

• Hioba 1,6-12
• Hioba 2,1-7
• Zachariasza 3,1-3

Fragmenty te omówię w dalszej części postu.

Satan (bez rodzajnika) występuje w tekście hebrajskim 10 razy. Przykłady, proszę zwrócić uwagę na różne tłumaczenia w języku polskim:

Jego wyjazd rozpalił gniew Pana i anioł Pana stanął na drodze przeciw niemu, by go zatrzymać. On zaś w towarzystwie dwóch sług jechał na swojej oślicy. Lb 22,22

Pobudź przeciwko niemu grzesznika,
niech stanie po prawicy jego oskarżyciel! Ps 109,6

Powstał szatan przeciwko Izraelowi i pobudził Dawida, żeby policzył Izraela. 1 Krn 21,1

Ale książęta filistyńscy rozgniewali się na niego i powiedzieli: «Odpraw tego człowieka: niech wróci na miejsce, które mu wyznaczyłeś. Niech nie bierze z nami udziału w bitwie, gdyż mógłby się stać w walce naszym przeciwnikiem. W jakiż sposób mógłby odzyskać łaskawość swego pana, jak nie głowami tych ludzi? 1 Sam 29,4

Dawid odrzekł: «Co jest między mną a wami, synowie Serui, że stajecie się dzisiaj dla mnie jak przeciwnicy? Czy dziś powinien ktokolwiek umierać w Izraelu? Dziś właśnie wiem na pewno, że teraz jestem królem nad Izraelem». 2 Sam 19,23

A teraz Pan, Bóg mój, obdarzył mnie zewsząd pokojem. Nie ma przeciwnika ani też złego wydarzenia. 1 Krl 5,18

Wzbudził więc Pan Salomonowi przeciwnika w osobie Hadada, Edomity, z potomstwa królewskiego, w Edomie. 1 Krl  11,14

Oprócz tego występują w Starym Testamencie miejsca, w których słowo „satan” nie zostało explicite użyte, jednak kontekst wskazuje na osobę szatana albo przynajmniej inną negatywną (co nie znaczy: anty-boską) postać duchową:

Synowie Helego, istni synowie Beliala, nie zważali na Pana ¹³ ani na prawa kapłańskie wobec ludu. 1 Sam 2,12

Saula natomiast opuścił duch Pański, a opętał go duch zły, zesłany przez Pana. ¹⁵ Odezwali się do Saula jego słudzy: «Oto dręczy cię duch zły, zesłany przez Boga. ¹⁶ Daj więc polecenie, panie nasz, aby słudzy twoi, który są przy tobie, poszukali człowieka dobrze grającego na cytrze. Gdy będzie cię męczył zły duch zesłany przez Boga, zagra ci i będzie ci lepiej». ¹⁷ Saul odrzekł sługom: «Dobrze, wyszukajcie mi człowieka, który by dobrze grał, i przyprowadźcie go do mnie!» ¹⁸ Na to odezwał się jeden z dworzan: «Właśnie widziałem syna Jessego Betlejemity, który dobrze gra. Jest to dzielny wojownik, wyćwiczony w walce, wyrażający się mądrze, mężczyzna piękny, a Pan jest z nim». ¹⁹ Saul wyprawił posłańców do Jessego, by powiedzieli: «Przyślij mi twego syna, Dawida, który jest przy owcach». ²⁰ Jesse wziął pięć chlebów, bukłak wina oraz jednego koziołka i przez swego syna Dawida posłał to Saulowi. ²¹ Dawid przybył do Saula i przebywał z nim. Saul pokochał go bardzo. Dawid stał się jego giermkiem. ²² Kazał więc Saul powiedzieć przez posłańców Jessemu: «Chciałbym zatrzymać u siebie Dawida, gdyż mi się spodobał». ²³ A kiedy zły duch zesłany przez Boga napadał na Saula, brał Dawid cytrę i grał. Wtedy Saul doznawał ulgi, czuł się lepiej, a zły duch odstępował od niego. 1 Sam 16,14-23

Tamten zaś dalej mówił: «Dlatego słuchaj wyroku Pańskiego! Ujrzałem Pana siedzącego na swym tronie, a stały przy Nim po Jego prawej i po lewej stronie wszystkie zastępy niebieskie. ²⁰ Wówczas Pan rzekł: “Kto zwiedzie Achaba, aby poszedł i poległ w Ramot w Gileadzie?” Gdy zaś jeden rzekł tak, a drugi mówił inaczej, ²¹ wystąpił pewien duch i stanąwszy przed Panem, powiedział: “Ja go zwiodę“. Wtedy Pan rzekł do niego: “Jak?” ²² On zaś odrzekł: “Wyjdę i stanę się duchem kłamstwa w ustach wszystkich jego proroków”. Wówczas rzekł: “Możesz zwieść, to ci się uda. Idź i tak uczyń!” ²³ Dał więc Pan teraz ducha kłamstwa w usta tych wszystkich twoich proroków. A na ciebie Pan ma zesłać nieszczęście». ²⁴ Wtedy Sedecjasz, syn Kenaany, podszedł i uderzył Micheasza w policzek, mówiąc: «Którędyż to duch Pański odszedł ode mnie, aby mówić z tobą?» ²⁵ A Micheasz odrzekł: «Oto ty sam zobaczysz tego dnia, kiedy będziesz przechodził z ukrycia w ukrycie, aby się schować». 1 Krl 22,19-25

Rozpatrując postać szatana bibliści skupiają się jednak przede wszystkim na miejscach, w których pojawia się słowo „ha-satan”, czyli z przedrostkiem oznaczającym, że mamy do czynienia z niebiańskim „oskarżycielem”. Skupimy się zatem na tym w pierwszej kolejności.

Szatan jako pomocnik Boga

Według Elaine Pagels, znanej ekspertki zajmującej się wiele lat biblijnym szatanem i diabłem aż do roku 168 p.n.e. określenie „szatan” nie było nazwą własną określającą nadprzyrodzony byt. Wprawdzie już od VI wieku p.n.e. pisarze żydowscy umieszczali w swoich tekstach postać szatana w postaci anioła wykonującego tę „brudną robotę” polegającą na oskarżaniu, blokowaniu lub atakowaniu ludzi ² Pagels, Elaine: The origin of Satan, Vintage Books, 1996, s.39 . Pierwszy raz szatan w tym sensie pojawia się w Księdze Liczb w historii Balaama i jego oślicy. W polskim tłumaczeniu nie znajdziemy wprawdzie słowa szatana, a o aniele Pana, jednak w tekście hebrajskim pojawia się określenie „satan”. W Biblii Tysiąclecia przetłumaczono ten zwrot jako „przeciw niemu”.

Wstał więc Balaam rano, osiodłał swoją oślicę i pojechał z książętami Moabu. ²² Jego wyjazd rozpalił gniew Pana i anioł Pana stanął na drodze przeciw niemu, by go zatrzymać. Lb 22,21-22

W tekście hebrajskim znajduje się tam zwrot:

way·yiṯ·yaṣ·ṣêḇ mal·’aḵ Yah·weh bad·de·reḵ lə·śā·ṭān lōw ³ https://biblehub.com/interlinear/numbers/22.htm ,

co można przetłumaczyć jako: i stanął posłaniec Jahwe jako przeciwnik przeciw niemu.

Z historii tej wynika jednak, że „satan”, czyli Anioł Pana działał w interesie Balaama i nie miał złych zamiarów:

Wtedy otworzył Pan oczy Balaama i zobaczył on anioła Pana, stojącego na drodze z obnażonym mieczem w ręku. Ukląkł więc i oddał pokłon twarzą do ziemi. ³² Anioł zaś Pana rzekł do niego: «Czemu aż trzy razy zbiłeś swoją oślicę? Ja jestem tym, który przyszedł, aby ci bronić przejazdu, albowiem droga twoja jest dla ciebie zgubna. Lb 22,31-32

Szatan jako adwersariusz i tajny agent w Księdze Boga.

Już na samym początku Księgi Hioba jest mowa o szatanie:

Zdarzyło się pewnego dnia, gdy synowie Boży udawali się, by stanąć przed Panem, że i szatan też poszedł z nimi. ⁷  I rzekł Bóg do szatana: «Skąd przychodzisz?» Szatan odrzekł Panu: «Przemierzałem ziemię i wędrowałem po niej». ⁸ Mówi Pan do szatana: «A zwróciłeś uwagę na sługę mego, Hioba? Bo nie ma na całej ziemi drugiego, kto by tak był prawy, sprawiedliwy, bogobojny i unikający grzechu jak on». ⁹ Szatan na to do Pana: «Czyż za darmo Hiob czci Boga? ¹⁰ Czyż Ty nie ogrodziłeś zewsząd jego samego, jego domu i całej majętności? Pracy jego rąk pobłogosławiłeś, jego dobytek na ziemi się mnoży. ¹¹ Wyciągnij, proszę, rękę i dotknij jego majątku! Na pewno Ci w twarz będzie złorzeczył». ¹² Rzekł Pan do szatana: «Oto cały majątek jego w twej mocy. Tylko na niego samego nie wyciągaj ręki». I odszedł szatan sprzed oblicza Pańskiego. Hi 1,6-12

Pewnego dnia, gdy synowie Boży udawali się, by stawić się przed Panem, poszedł i szatan z nimi, by stanąć przed Panem. ² I rzekł Pan do szatana: «Skąd przychodzisz?» Szatan odpowiedział Panu: «Przemierzałem ziemię i wędrowałem po niej». ³ Rzekł Pan szatanowi : «Zwróciłeś uwagę na sługę mego, Hioba? Bo nie ma na całej ziemi drugiego, kto by był tak prawy, sprawiedliwy, bogobojny i unikający zła jak on. Jeszcze trwa w swej prawości, choć mnie nakłoniłeś do zrujnowania go, na próżno». ⁴ Na to szatan  odpowiedział Panu: «Skóra za skórę. Wszystko, co człowiek posiada, odda za swoje życie. ⁵ Wyciągnij, proszę, rękę i dotknij jego kości i ciała. Na pewno Ci w twarz będzie złorzeczył». ⁶ I rzekł Pan do szatana: «Oto jest w twej mocy. Życie mu tylko zachowaj!» ⁷ Odszedł szatan (13) sprzed oblicza Pańskiego i obsypał Hioba trądem złośliwym, od palca stopy aż do wierzchu głowy. Hi 2,1-7

Tutaj szatan jest członkiem Niebiańskiego Zgromadzenia, czego niestety nie oddaje większość chrześcijańskich tłumaczeń. ⁴Tłumacze w większości sugerują się tutaj przy tłumaczeniu wersją tekstu pochodzącą z Septuaginty . Dla przykładu tłumaczenie z Biblii Tysiąclecia:

Z Jego światłem kroczyłem w ciemności, ⁴ gdym lata jesienne przeżywał, gdy Bóg osłaniał mój namiot. Hi 29,4

Jedynie tłumaczenie Śląskiego Towarzystwa Biblijnego oddaje prawidłowo hebrajski tekst:

Taki, jak za dni mej młodości, gdy zgromadzenie Boga było na terenie mego namiotu. Hi 29,4

Takie tłumaczenie jest zgodne z innymi miejscami Księgi Hioba, gdyż w trzech miejscach jest mowa o synach Boga (z hebr. benay elohim) wiązanych powszechnie ze zgromadzeniem bogów opisanym w słynnym Psalmie 82:

Psalm. Asafowy.
Bóg powstaje w zgromadzeniu bogów,
pośrodku bogów sąd odbywa:
2 «Dokądże będziecie sądzić niegodziwie
i trzymać stronę występnych?
3 Ujmijcie się za sierotą i uciśnionym,
wymierzcie sprawiedliwość nieszczęśliwemu i ubogiemu!
4 Uwolnijcie uciśnionego i nędzarza,
wyrwijcie go z ręki występnych!
5 Lecz oni nie pojmują i nie rozumieją,
błąkają się w ciemnościach:
cała ziemia chwieje się w posadach.
6 Ja rzekłem: Jesteście bogami
i wszyscy – synami Najwyższego.
7 Lecz wy pomrzecie jak ludzie,
jak jeden mąż, książęta, poupadacie».
8 O Boże, powstań, odbądź sąd nad ziemią,
bo wszelkie narody są Twoją własnością.

Czy Szatan był jednym z synów Boga? Większość badaczy zakłada, że był ⁵ Hartley, John E.: The book of Job. The New International Commentary on the Old Testament, William B. Eerdmans Publishing Company, 1988, s.72 .

W naszym kręgu kulturowy Księga Hioba jest opowieścią o niezawinionym cierpieniu sprowadzanym przez teologów do problemu teodycei, czyli istnienia zła w świecie stworzonym przez dobrego Boga. Jednak z punktu widzenia judaizmu główną problematyką tej księgi jest coś innego:

W połączeniu, proza i dialogi poetyckie badają dwie potencjalnie problematyczne wady izraelskiej ideologii związanej z boską sprawiedliwością: jeśli Bóg rzeczywiście utrzymuje boską sprawiedliwość, to czy ludzie służą Bogu tylko dlatego, że Bóg ich nagradza? I, bardziej fundamentalne, czy Bóg naprawdę podtrzymuje boską sprawiedliwość? ⁶ Mathewson, Dan: Death and survival in the book of job. Desymbolization and Traumatic Experience. T & T Clark, 2006, s.7, tłumaczenie własne

Księga Hioba prawdopodobnie została napisana między 530 a 400 p.n.e. i w alegoryczny sposób miała przedstawiać kwestię, czy Bóg w sprawiedliwy sposób potraktował lud izraelski w związku z niewolą babilońską. Wola Boga nie mogła jednak zostać bezpośrednio zakwestionowana w świętym tekście, dlatego autor tej księgi zdecydował się na baśniową opowieść o legendarnej postaci, która cierpiała niesprawiedliwie. ⁷Wray, T.J./Mobley Gregory: The birth of satan, Palgrave Macmillan, 2005, s.59

W tym celu wykorzystał do tego m.in. babiloński poemat o cierpiącym sprawiedliwym, który Izraelitom przebywającym w Babilonie w czasie wygnania był zapewne doskonale znany. Rolą szatana w tej księdze jest wystawienie Hioba na próbę i sprawdzenie podstaw jego bogobojności. Krąży między ziemią a niebem, pełniąc jakby rolę sekretnego agenta Boga. Elaine Pagels uważa, że jest to nawiązanie do sekretnych agentów króla Persji, dobrze znanych Izraelitom w czasach okupacji perskiej po niewoli babilońskiej. Agenci ci byli „oczami i uszami” króla perskiego przemierzającymi imperium w poszukiwaniu najmniejszych oznak nielojalności wobec monarchy. ⁸ Pagels, Elaine: op.cit., s.41

Niektórzy badacze widzą w prawniczym kontekście całej księgi (oraz prokuratorskiej roli szatana) odzwierciedlenie sądu wielkiego imperium, prawdopodobnie właśnie tego perskiego ⁹ Hartley, John E.: op.cit.,s.72 . Z drugiej strony inni bibliści tacy jak Peggy Day w swoim studium szatana starotestamentowego twierdzą, że „szatan bezwarunkowo kwestionuje plan Jahwe dotyczący porządku na świecie” ¹⁰ Day, Peggy L.: An Adversary in Heaven: Satan in the Hebrew Bible, Harvard Semitic Monographs, 1988, s. 80 , co pokrywałoby się z już wyżej wspomnianą interpretacją, że Izraelici czuli się zbyt srodze ukarani niewolą babilońską. John H. Walton w swoim komentarzu Księgi Hioba dokonuje podsumowania postaci szatana Księgi Hioba i według niego szatan:

• Jest jednym z “synów Bożych” (członkiem Zromadzenia Bożego).
• Służy jako „pies policyjny”.
• Wykorzystuje dwuznaczność motywów i koncepcji Boga, którymi kieruje się Hiob, aby kwestionować boski plan.
• Nie działa samodzielnie.
• Nie jest z natury zły.
• Nie może być utożsamiany z Szatanem w Nowym Testamencie. ¹¹Walton, John H.: Job (The NIV Application Commentary), Zondervan Academic, 2012, s.74

Z drugiej jednak strony w innym poważnym komentarzu do Księgi Hioba Hartley widzi w tym wizerunku szatana cechy późniejszej „wersji” Szatana, bliższego naszym współczesnym wyobrażeniom:

Podczas gdy rola szatana w tym tekście jest o wiele prostsza niż jego złowieszcza rola przywódcy wszystkich złych mocy, które późniejsza tradycja judeochrześcijańska mu przypisuje, ujawnia on liczne cechy, które sugerują, że jest zbliżony do późniejszego Szatana, głównego antagonisty Boga. Odpowiada na pytania Boga w sposób natarczywy i bezpośredni, odzwierciedlający lekceważące nastawienie. Próbuje źle interpretować czyny człowieka, przypisując mu w przypadku dobrych uczynków nieczyste motywy. W ten sposób natychmiast wątpi w to, co Bóg potwierdził i stanowczo opiera się przekonaniu do innego punktu widzenia. W drugiej scenie przed Bogiem szatan nie dyskutuje nawet nad kwestią uczciwości Hioba, ale raczej zaprzecza jej w bezczelnym stylu, rzucając Bogu wyzwanie w postaci czasowników w trybie rozkazującym. ¹² Hartley John E., op.cit.,s.72

Szatan jako niebiański prokurator w Księdze Zachariasza.

Potem [Pan] ukazał mi arcykapłana Jozuego, który stał przed aniołem Pańskim, a po jego prawicy stał szatan oskarżając go. ² [Anioł] Pański tak przemówił do szatana: «Pan zakazuje ci tego, szatanie, zakazuje ci tego Pan, który wybrał Jeruzalem. Czyż nie jest on niby głownia wyciągnięta z pożogi?» ³ A Jozue, stojący przed aniołem, miał szaty brudne. Za 3,1-3

Przedstawiona scena przypomina bardzo scenę procesu prawnego: mamy tutaj sędziego w osobie anioła Pańskiego, oskarżyciela w postaci szatana i oskarżonego, czyli arcykapłana Jozuego. Według Jasona M. Silvermana, jednego z uczestników projektu „By the rivers of Babylon”, badającego wpływ babilońskich wzorców na praktyki żydowskie w okresie Drugiej Świątyni oraz wpływu babilońskiego kultu świątynnego na kult świątynny Izraelitów, scena ta w wielu miejscach nawiązuje do praktyki sądów perskich doby Achemenidów (550-330 p.n.e.).

Już sama struktura trzeciego rozdziału Zachariasza jest wzorowana na praktyce sądowej okresu neobabilońskiego i okresu Achemenidów. Innymi podobieństwami są krótkie wystąpienie oskarżyciela na początku i jego późniejsze zniknięcie (por. również Ks. Hioba), wydanie warunkowego werdyktu oraz użycie znaku. ¹³Silverman, Jason M: Vetting the Priest in Zechariah 3: The Satan between Divine and Achaemenid Administrations, w: Journal of Hebrew Scriptures t. … Czytaj dalej W imperium perskim doby Achemenidów król wybierał kapłanów, podobnie jak w czasach przed niewolą babilońską król wybierał najwyższego kapłana. Jednak ze względów na rozległość imperium perskiego w imieniu króla nominacji kapłana dokonywał lokalny satrapa. ¹⁴ Ibidem, s.20

Niektórzy bibliści są zdania, że scena przedstawiona w Księdze Zachariasza 3,1-3 jest przeniesieniem takiego „przesłuchania” poprzedzającego nominację w realia niebiańskie. Nieobecny Bóg Jahwe (król perski) zostaje zastąpiony podczas nominacji kapłana (tutaj arcykapłana Jozuego) przez Anioła Pańskiego (satrapy króla perskiego), natomiast kapłan zostaje poddany standardowej procedurze krytyki przeprowadzanej przez szatana (agenta króla perskiego). W archiwach jednego z perskich satrapów odkryto określenia petiyar oraz peqida. Pierwszy jest wiązany z imieniem „Patiyara” wiązanego z średnioperskim petyārag oznaczającym „przeciwnika”. Prawdopodobnie chodzi o jeden z tytułów Angra Mainyu, czyli Arymana, przeciwnika Ahura Mazdy w kosmicznej walce dobra ze złem, przy czym badacze zwracają uwagę, że nie jest to imię własne, ale raczej tytuł wyrażający funkcję ¹⁵ Ibidem, s.11 .

Z kolei peqida oznaczało „informatora/strażnika rozkazów”, co jest poświadczone w archiwach funkcję publicznego oskarżyciela, mającego za cel sygnalizowanie niedotrzymywania królewskich rozkazów przez funkcjonariuszy publicznych imperium będącego częścią imperialnego systemu „Królewskie Oko” („King’s Eye”) ¹⁶ Ibidem, s.12 , o którym wspominałem już wyżej.

Sygnaliści ci działali najczęściej z ukrycia i chociaż mieli możliwość raportowania zarówno złych jak i dobrych czynów poddanych władzy królewskiej, to jednak najczęściej raportowano negatywne (z punktu widzenia króla) zdarzenia. To prowadziło do demonizowania tych funkcjonariuszy publicznych przez lud, gdyż działalność tych niewidzialnych informatorów informatorzy donosili królowi o przewinieniach, które często pociągały za sobą dotkliwe kary ¹⁷ Meyers, Carol L/Meyers, Eric M.: Haggai, Zechariah 1-8, Doubleday & Company, 1987, s. 184 .

Również użyte w scenie z szatanem u Zachariasza słowo „pożoga” ma bardzo silne powiązanie z królem perskich w achemenidzkiej ikonografii. W perskich wyobrażeniach ogień wiązano z czystością i sam wymagał ochrony przed brudem. W tym kontekście zrozumiała staje się symboliczny „brud” na szacie arcykapłana Jozuego ¹⁸ Ibidem, s.21 . Przed nominacją na kapłana Jozue musi zostać więc oczyszczony z tego brudu, a rola szatana-przeciwnik jest w tym wszystkim doniosła. Anioł Pana określa Jozuego jako głownię wyciągniętą z pożogi, czyli z samego źródła czystości, potwierdzając tym samym jego godność do sprawowania funkcji.

Na koniec rozważań Silverman dokonuje swoistego podsumowania roli szatana w scenie z Księgi Zachariasza:

Jeśli powyższe zostanie zaakceptowane, to łatwo jest od tego początkowego kontekstu dostrzec, że szatan stał się postacią niebiańską, ponieważ sama scena została przeniesiona do nieba zgodnie ze starszą tradycją zgromadzenia niebieskiego. Szatan jako odzwierciedlenie pewnej funkcji administracyjnej pomógłby wyjaśnić, dlaczego termin ten stał się raczej określeniem funkcji niż nazwą własną, co byłoby trudniejsze do wytłumaczenia, gdyby pochodzenie było postulowane od Angra Mainyu. Nie wyklucza to oczywiście późniejszej interakcji z tradycjami Angra Mainyu przez późniejszych Żydów i chrześcijan w okresie Partów i Sasanidów. ¹⁹ Ibidem, s.24

Inna interpretacja tego fragmentu zakłada, że arcykapłan Jozue symbolizuje cały stan kapłański, który przed niewolą babilońską stracił zaufanie Boga i tym samym przyczynił się do zniszczenia Jerozolimy przez Babilończyków na początku VI wieku p.n.e. Winy tegoż stanu kapłańskiego symbolizowane są przez brudne szaty Jozuego, a rolą szatana w tym przypadku jest wskazanie na tą winę, co zostaje jednak odrzucone przez Boga, gdyż ten ponownie wybiera Jerozolimę na miejsce swojego kultu ²⁰ ibidem, 186-187 .

Jeszcze inna interpretacja zakłada, że szatan reprezentuje tutaj Izraelitów, którzy w czasach niewoli babilońskiej nie udali się do Babilonu, ale nadal pozostali mieszkańcami Ziemi Obiecanej, natomiast arcykapłan reprezentuje Izraelitów powracających z tejże niewoli. Izraelitów, którzy się tam skalali, stąd brudne ubrania arcykapłana Jozuego. Zadaniem szatana jest tutaj z kolei zasygnalizowanie wątpliwości co do tego, czy powracający z wygnania Izraelici są godni podjęcia kultu świątynnego i czy nie wrócą do swoich przedwygnaniowych nadużyć ²¹ Pagels, Elaine: The origin o Satan, Vintage Books, 1996, s.

Niektórzy bibliści zwracają uwagę, że szatan z Zachariasza mógł reprezentować konkretną postać biblijną, a mianowicie lidera samarytańskiego Sanballata, który chciał powstrzymać Nehemiasza przed odbudową murów Jerozolimy oraz samej Świątyni Jerozolimskiej ²² Brayshaw, James R.: Satan. Christanity’s other god, iUniverse, 2009, s. 290, wydanie elektroniczne :

Skoro Choronita Sanballat i ammonicki sługa Tobiasz to usłyszeli, bardzo im się to nie podobało, że przyszedł ktoś, kto się zatroszczył o Izraelitów. Ne 2,10

Ale teraz rzekłem do nich: «Widzicie nędzę, w jakiej się znajdujemy: Jerozolima jest spustoszona, a bramy jej spalone ogniem. Nuże! Odbudujmy mur Jerozolimy, abyśmy nie byli nadal pośmiewiskiem!» ¹⁸ I wyjawiłem im, jak łaskawie ręka Boga mojego czuwała nade mną; również słowa, które mi król powiedział. A oni powiedzieli: «Dalej! Budujmy!» I nawzajem zachęcali się do dobrej sprawy. ¹⁹ Skoro Choronita Sanballat i ammonicki sługa Tobiasz, i Arab Geszem to usłyszeli, lżyli nas i wytykali nam, mówiąc: «Co znaczy to, co poczynacie? Czy podnosicie bunt przeciw królowi?» ²⁰ I odpowiedziałem im: «Sam Bóg niebios nam poszczęści. A my, słudzy Jego, zabierzmy się do odbudowy: wy natomiast nie macie udziału, prawa ani pamiątki w Jeruzalem». Ne 2,17-20

Gdy Sanballat i Tobiasz oraz Arabowie, Ammonici i Aszdodyci usłyszeli, że zabliźniał się mur jerozolimski, gdyż wyłomy zaczęły się zamykać: rozzłościli się bardzo. ² I wszyscy oni razem się sprzysięgli, że przyjdą walczyć przeciw Jerozolimie i wywołać przez to zamieszanie. ³ Lecz myśmy się modlili do Boga naszego, i dniem i nocą stawialiśmy frontem do nich straż dla obrony przed nimi. Ne 4,1-3

Jak z Boga zrobiono szatana w Księdze Kronik.

W 2 Księdze Samuela znajdziemy ustęp, w którym Bóg nakazał Dawidowi policzenie ludności Izraela i Judy:

Jeszcze raz Pan zapłonął gniewem przeciw Izraelitom. Pobudził przeciw nim Dawida słowami: «Idź i policz Izraela i Judę». 2 Sam 24,1-2

Kawałek dalej czytamy, że serce Dawida zadrżało, że zliczył lud i zgrzeszył:

Serce Dawida zadrżało, dlatego że zliczył lud. Dawid zwrócił się do Pana: «Bardzo zgrzeszyłem tym, czego dokonałem, lecz teraz, o Panie, daruj łaskawie winę swego sługi, bo postąpiłem bardzo nierozsądnie»

Dlaczego Dawid uważa tutaj, że zgrzeszył?

Prawdopodobnie chodzi o złamanie przepisu pogłównego z Księgi Wyjścia:

I tak powiedział Pan do Mojżesza:  «Gdy będziesz liczyć Izraelitów, by dokonać spisu, każdy przy spisie złoży za swe życie okup Panu, aby nie spadło na nich nieszczęście.  To zaś winni dać podlegli spisowi: pół sykla, według wagi przybytku, czyli dwadzieścia ger za jeden sykl; pół sykla na ofiarę Panu.Każdy podległy spisowi z synów Izraela, mający dwadzieścia i więcej lat, złoży tę ofiarę Panu.  Bogaty nie będzie zwiększał, a ubogi nie będzie zmniejszał wagi pół sykla, aby złożyć ofiarę Panu na przebłaganie za swe życie.A wziąwszy te pieniądze jako przebłaganie od Izraelitów, obrócisz je na służbę w Namiocie Spotkania, i będą one na pamiątkę Izraelitom przed Panem jako ofiara zadośćuczynienia za ich życie». Wj 30,11-16

Konsekwencje grzechu Dawida były przerażające:

[…] Zesłał więc Pan na Izraela zarazę od rana do ustalonego czasu. Umarło wtedy z narodu od Dan do Beer-Szeby siedemdziesiąt tysięcy ludzi. 2 Sam 24,15

2 Księgę Samuela datuje się na ogół na VI wiek p.n.e. Około 200 lat później w IV wieku p.n.e. powstały Księgi Kronik, w których to samo wydarzenie zostało jeszcze raz opisane, jednak różniło się dosyć istotnym szczegółem:

Powstał szatan przeciwko Izraelowi i pobudził Dawida, żeby policzył Izraela. Rzekł więc Dawid do Joaba i do książąt ludu: «Idźcie, a policzcie Izraela od Beer-Szeby aż do Dan i donieście mi, abym znał ich liczbę».1 Krn 21,1-2

Zesłał więc Pan zarazę na Izraela i padło z Izraela siedemdziesiąt tysięcy ludzi. 1 Krn 21,14

Dlaczego autor Księgi Kronik zmienił Boga na szatana? Odpowiedź większości biblistów jest taka, że przerobił on historię z 2 Księgi Samuela zgodnie ze swoją (odmienną) teologią. Teologią, która zakładała, że źródło dobra i zła nie jest wspólne. Do tej pory to Bóg był przyczyną zarówno dobra jak i zła (vide przytaczane na samym początku postu wersety z Księgi Izajasza i Księgi Amosa), ale zmieniło się to pod wpływem perskiego dualizmu religijnego. Sara Japhet w swoim wyczerpującym opracowaniu 1 i 2 Księgi Kronik podsumowała w kilku punktach poglądy większości badaczy na ten temat ²³ Japhet, Sara: The Ideology of the Book of Chronicles and Its Place in Biblical Thought, Eisenbrauns, 2009, s.114 :

(1) 1 Krn 21:1 reprezentuje ostatni etap biblijnej koncepcji szatana; elementy postbiblijnej postaci są już obecne.

(2) Tym, co odróżnia szatana od szatana w podobnych ustępach, zwłaszcza w Księdze Hioba 1-2 i Zachariasza 3, jest fakt, że 1 Chr 21:1 nie uważa go za jednego z aniołów. W Hiobie i Zachariaszu jest on częścią niebiańskiego zgromadzenia; tylko jego funkcja odróżnia go od innych, a jego imię świadczy o tej szczególnej funkcji. W Kronikach nie świty, a “Szatan” reprezentuje właściwą nazwę, która określa tożsamość, a nie funkcję.

(3) W 1 Krn 21:1, Szatan jest istotą odrębną, antytezą Boga. Jako wcielenie zła działa jako wróg Izraela i Boga. Jego działania nie wynikają z roli, którą wypełnia, ale z jego własnego charakteru, który charakteryzuje złośliwość i nienawiść do Pana.

(4) Ponieważ zło różni się odtąd od Boga, wprowadzono dualistyczny element do wiary izraelskiej pod perskim wpływem.

Badacze posuwają się w tym miejscu do tak daleko idącego wniosku z tego powodu, że hebrajskie słowo „satan” pojawia się tutaj bez rodzajnika, ale w odróżnieniu do całej reszty wystąpień tego słowa bez rodzajnika w Biblii hebrajskiej nie oznacza ono funkcji przeciwnika, ale zostało użyte w funkcji imienia własnego. Co do samej teologii w Księdze Kronik, to Japhet podsumowała ją w ten sposób:

1. Księga Kronik przekształca historię Izraela w opis bezpośredniej interwencji YHWH w przebieg wydarzeń.

2. Punktem wyjścia dla tego opisu jest jedna z teodycei. Historia Izraela jest interpretowana w kategoriach zasady boskiej kary: czyny ludzi determinują ich los, na lepszy bądź gorszy.

3. Kroniki nie usprawiedliwiają konkretnej rzeczywistości, ale prezentują system religijny łączący wiedzę, przekonanie i wiarę.

4. Systematyzacja pociąga za sobą przeróbkę, która jest wyczerpująca i wyjaśnia oba rodzaje odpłaty, dobra i zła.

5. Teodycea kronik opiera się na szczególnym pojęciu Bożej sprawiedliwości: to grzesznik jest karany, a sprawiedliwy człowiek jest nagradzany, a czyny jednego pokolenia nie przechodzą na następne pokolenie.

6. Odpłata jest konieczna i w pewnym stopniu indywidualna; nie ma czegoś takiego jak “grzech kumulatywny” czy “zasługa przodków”.

7. Idee te nie są przedstawiane jako abstrakcyjne prawdy, ale jako przerobienie narracji historycznej. Nowa narracja stanowi opis ich realizacji w toku historii. ²⁴ Ibidem, s.128-129

Duża część biblistów widzi więc w omawianym wyżej fragmencie z Księgi Kronik „narodziny szatana” jako diabła w naszym współczesnym rozumieniu, czyli uosobienia zła. Nie zgadzają się z tym niektórzy bibliści, gdyż zauważają prawie dwusetletnią lukę między szatanem z Księgi Kronik, a nazwą własną „Szatan”, która weszła do powszechnego użycia dopiero w II wieku p.n.e. ²⁵ Evans, Paul: Divine Intermediaries in 1 Chronicles 21. An Overlooked Aspect of the Chronicler’s Theology, w: „Biblica” t.85, 2004, s.547

Mimo to większość badaczy widzi w 1 Krn 21 ostatni etap rozwoju doktryny nadprzyrodzonego szatana w Starym Testamencie ²⁶Stokes, Ryan E.: The Devil Made David Do It… Or Did He? The Nature, Identity, and Literary Origins of the Satan in Chronicles 21:1, w: Journal of … Czytaj dalej

Przed wyciągnięciem zbyt daleko idących wniosków należałoby jednak wziąć jeszcze jedno pod uwagę. Już w 1965 roku Werner E. Lemke zauważył, że autor Księgi Kronik prawdopodobnie nie korzystał z masoreckiego tekstu Księgi Samuela, który stał się później podstawą większości wydań biblijnych, ale z jakiegoś protomasoreckiego tekstu hebrajskiego z III wieku p.n.e., który stał się podstawą qumrańskiego tekstu 4QSam będącego tłumaczeniem tej hebrajskiej podstawy.

Z kolei qumrański tekst 4QSam dużo bardziej pasuje jako podstawa przeróbki dokonanej przez autora Księgi Kronik. ²⁷ Lemke, Werner E.: The Synoptic Problem in the Chronicler’s History, w: The Harvard Theological Review, t.58, s.356-357 Ryan E. Stokes w bardzo przekonujący sposób udowadnia w swojej pracy, że qumrańska wersja Księgi Samuela 4QSam jest w dużej mierze synopsą historii o Balaamie i jego oślicy z Księgi Liczb (Lb 22,22-25):

• Obie relacje zaczynają się w podobny sposób, deklarując, że bóstwo jest rozgniewane.
• W obu tych opowieściach anioł YHWH wykonuje sąd Boży.
• Kiedy Balaam i Dawid widzą anioła YHWH, obaj wyznają swój grzech.
• Sytuacja zostaje następnie rozwiązana w obu opowieściach, ponieważ bóstwo poucza Balaama i Dawida, jak mogą zapobiec katastrofie – lub dalszej katastrofie w przypadku Dawida.
• Kolejną paralelą i taką, która nie może zostać zlekceważona, są pozornie niespójne relacje bóstwa w obu tych fragmentach. ²⁸ Stokes, Ryan E.: The Devil Made David Do It..., op. cit., s.101

Implikacje takiej egzegezy są bardzo znaczące, gdyż oznaczają, że szatan w Księdze Kronik jest jednak jedynie wykonawcą woli Boga i nie posiada żadnej samodzielności.

Wyciągnięcie wniosków z tego wszystkiego zostawiam czytelnikom. Wkrótce zajmę się ewolucją szatana w apokaliptycznej literaturze między testamentalnej, ale jeszcze przed tym będzie post o pewnym miejscu w Starym Testamencie, w którym raczej nie spodziewalibyście się szatana…