Mesjańscy rebelianci cz.1 Rekonstrukcja Testimonium Flavianum

Niniejszy tekst ukazał się w Journal of Higher Criticism 16/1/2021.

Następnie, nie znając nawet liczby apostołów, powiada Celsus: ‘Jezus wybrał sobie dziesięciu czy jedenastu ludzi godnych pogardy, celników i biednych żeglarzy, i wraz z nimi tułał się po świecie zdobywając środki do życia w sposób haniebny i szpetny’. Zastanówmy się więc i nad tym w miarę możliwości. Czytelnicy pism ewangelicznych, nieznanych Celsusowi, wiedzą dobrze, że Jezus wybrał sobie dwunastu apostołów…. (Orygenes skarżący się na to, co Celsus twierdził w swoim traktacie Prawdziwe słowo, cytowanej w Przeciw Celsusowi 1.62). 

Z fragmentu tego wynika, że Celsus mógł uzyskać swoje informacje z innego źródła niż Ewangelie. Mógł mieć nieprzychylny stosunek do literatury chrześcijańskiej, ale miał dostęp do innych źródeł na temat chrześcijan, które w niniejszej pracy przeanalizuję.

Podejrzewam, że wielu antychrześcijańskich pogan uwiecznionych dzięki apologetycznym pismom Ojców Kościoła korzystało z oryginalnego, negatywnego Testimonium Flavianum, zanim chrześcijanie posiedli możliwość wpływu na treść oryginalnych ksiąg. Chrześcijanie nie kontrolowali tychże aż do czasów Euzebiusza, a więc każdy pogański komentator mógł łatwo sprawdzić dowolne dzieło Flawiusza (nie zawierające interpolacji) w bibliotece publicznej. To Robert Eisler w swojej książce The Messiah Jesus and John the Baptist zasugerował, że przeciwnicy Justyna Męczennika i Orygenesa korzystali z oryginalnego TF (co czyni ich przedeuzebiuszowymi świadkami TF) ¹Eisler, Robert, The Messiah Jesus and John the Baptist: w nawiązaniu do Flavius Josephus’ recently rediscovered ‘Capture of … Czytaj dalej. Również inny niemiecki badacz Franz Dornsieff ²Dornsieff, Franz, “Lukas der Schriftsteller. Mit einem Anhang: Josephus und Tacitus,” ZNW 35 (1936): 148-55. Roger L’Estrange w 1762r. … Czytaj dalej uważał, że również Tacyt korzystał z negatywnego oryginalnego TF. Sugeruje się, że uzyskał on informacje o chrześcijanach od swojego przyjaciela Pliniusza Młodszego. Może to i prawda, ale informacje, które Tacyt posiada o chrześcijanach są obszerniejsze niż te, które przekazałby mu Pliniusz i są zgodne z TF w czterech punktach. Istnieje prawdopodobieństwo, że Tacyt mógł pozyskać swoje informacje zarówno od Pliniusza, jak i z negatywnego TF. Tacyt korzystał z oryginalnego Testimonium Flavianum, zanim wspomniał o “Chrystusie” lub “chrześcijanach”. Oryginalny TF dotyczył Jezusa i jego ruchu. To G. A. Wells ³Wells, G. A., The Jesus of the Early Christians  (London: Pemberton, 1971); ibid, Did Jesus Exist?  (London: Pemberton, 1975; 2d ed., … Czytaj dalej twierdził, że źródła z Tacyta nie były niezależne i dlatego nie potwierdzają listów Pawła.

W niniejszym artykule twierdzę, że cała polemika antychrześcijańska opierała się na oryginalnym Tacytowym tekście, a Flawiusz czerpał informacje z cesarskich lub lokalnych rejestrów wojskowych, niezależnych od chrześcijan, gdyż był w bardzo dobrych stosunkach z Tacytem i cesarskim sekretarzem Epafrodytem. Podobnie postąpił z “Samarytaninem” (Dawne dzieje 18.4.1) i Teudasem (Dawne dzieje 20.5.1), którzy nie byli na tyle ważni, by się znaleźć w pierwszej książce Wojna żydowska. Po zaczerpnięciu informacji włączył ich jednak do bardziej szczegółowej drugiej księgi Dawnych Dziejów Izraela. Wiele takich mesjańskich grup, włączając w to ruch Jezusowy, postrzegało Flawiusza jako zdrajcę, który stanął po stronie Rzymian, więc nikłe jest prawdopodobieństwo, by zaoferowali mu jakiekolwiek informacje. 

Aby zrozumieć kontekst historyczny TF trzeba zrozumieć, że sława Jezusa była porównywalna do tej wielu innych postaci mesjańskich z prac Flawiusza. W pewnym stopniu był nawet mniej znany niż wielu z nich. Ewangelie wyolbrzymiają wydarzenia wokół Jezusa, które prawie nie zostały zauważone przez współczesnych mu ludzi. (Powiedziałem prawie, ponieważ pokazuję, że Jezus w końcu doczekał się wzmianki w drugiej książce Flawiusza Dawne dzieje Izraela).

POWODY, DLA KTÓRYCH TF NIE JEST EX NIHILO

Najpierw przeanalizujmy TF słowo po słowie i przedstawmy argumenty, na podstawie których sądzę, że istniał oryginalny negatywny TF. Ken Olson postawił tezę dowodzącą, że Testimonium Flavianum (TF) jest bardziej Euzebiuszowe niż Flawiuszowe, ⁴ Patrz również “A Eusebian Reading of the Testimonium Flavianum”, Ken Olson Euzebiusz był pierwszym Ojcem Kościoła, który TF wprowadził i powielił, dlatego jest podejrzewany o bycie interpolatorem. Euzebiusz był głównym redaktorem TF, i używał go szczególnie w swoich propagandowych walkach z Porfiriuszem z Tyru i współczesnym mu Hieroklesem, a także wcześniejszym krytykiem Celsusem. Ken Olson wyjaśnia, dlaczego Euzebiusz używał TF w specjalny sposób i dlatego też w specjalny sposób go zmienił ⁵Ken Olson blog, A Eusebian reading of the Testimonium … Czytaj dalej.

Hopper wykazał, że Euzebiusz wykorzystał niektóre istniejące chrześcijańskie wyznania wiary przy nadpisywaniu TF. Twierdzi mianowicie, że:

Niektóre elementy creda są wyraźnie obecne: Jezus był Mesjaszem; został ukrzyżowany pod Poncjuszem Piłatem (passus sub Pontio Pilato, w słowach Wyznania Apostolskiego); powrócił do życia trzeciego dnia po śmierci; ruch założony przez niego, Kościół chrześcijański nadal rozkwita; dokonywał cudów; biblijni prorocy przepowiedzieli wiele szczegółów z jego życia. ⁶Hopper, Paul J., A Narrative Anomaly in Josephus: Jewish Antiquities xviii:63. Linguistics and Literary Studies: Interfaces, Encounters, Transfers … Czytaj dalej

Jednak najbardziej prawdopodobne jest to, co wykazały badania Goldberga z 1995 roku, a mianowicie to, że narracja o Emaus u Łukasza, która przypomina TF, mogła stanowić źródło tejże przeróbki. ⁷Gary J. Goldberg, Ph.D, The Coincidences of the Emmaus Narrative of Luke and the Testimonium of Josephus, Journal for the Study of the Pseudepigrapha … Czytaj dalej. Zarówno credo, jak i przepisany TF są tak podobne do Łukaszowych wersetów 24:19-21; 25-27, że można dostrzec, iż narracja z Emaus została użyta jako rama literacka do przeredagowania TF.

Zapytał ich: «Cóż takiego?» Odpowiedzieli Mu: «To, co się stało z Jezusem Nazarejczykiem, który był prorokiem potężnym w czynie i słowie wobec Boga i całego ludu; jak arcykapłani i nasi przywódcy wydali Go na śmierć i ukrzyżowali. A myśmy się spodziewali, że On właśnie miał wyzwolić Izraela. Tak, a po tym wszystkim dziś już trzeci dzień, jak się to stało. Na to On rzekł do nich: «O nierozumni, jak nieskore są wasze serca do wierzenia we wszystko, co powiedzieli prorocy! Czyż Mesjasz nie miał tego cierpieć, aby wejść do swej chwały?» I zaczynając od Mojżesza poprzez wszystkich proroków wykładał im, co we wszystkich Pismach odnosiło się do Niego (Łk 24:19-21;24:25-27).

Niemniej jednak prawdopodobieństwo, że Euzebiusz stworzył cały tekst ex nihilo, jest nikłe. Carrier ⁸ Richard Carrier, On the historicity of Jesus, rozdz. 8. odrzuca TF, porównując narrację z Emaus do textus receptus (fragment znajdujący się w manuskryptach Dawnych Dziejów). Ten argument, że TF został stworzony ex nihilo przy użyciu narracji z Emaus jest bezprzedmiotowy z dwóch powodów. Po pierwsze narracja Łukasza została użyta do przerobienia TF. Po drugie jest to jedynie textus receptus znaleziony w manuskryptach Dawnych Dziejów i dzięki wariantom tekstowym wiemy, że istniały wcześniejsze wersje TF. Skoro więc istnieje wcześniejsza wersja, nie można jej odrzucać z powodu narracji o Emaus, (ponieważ ta narracja nie pasowałaby do wcześniejszej wersji). Inne kwestie, które porusza Carrier, zostały odpowiednio omówione w mojej rekonstrukcji, jak np. mało prawdopodobna sytuacja, w której Flawiusz nazywa Jezusa “Chrystusem”. W tej kwestii zgadzam się z Carrierem, gdyż Flawiusz zarezerwował ten tytuł dla Wespazjana. Inne rozważania, takie jak to, dlaczego Jezus został ukrzyżowany i jaki to był ruch, zostały odpowiednio przedstawione w mojej rekonstrukcji w kolejnej części tego cyklu. Inne pytanie, które należy rozważyć, zostało zadane przez Johna Meiersa:

Jaki byłby sens chrześcijańskiej interpolacji sprawiającej, że Żyd Flawiusz potwierdziłby tak niedoskonałą ocenę Boga-człowieka? Co chrześcijański skryba chciałby zyskać przez takie stwierdzenie? ⁹ John P. Meier, A Marginal Jew ,Rethinking the Historical Jesus, tom 1, 64.

Według mnie nikt, włączając w to Kena Olsona, nie odpowiedział odpowiednio na to pytanie. Whealey wyjaśniła w swojej odpowiedzi Kenowi Olsonowi ¹⁰Alice Whealey, “Josephus, Eusebius of Caesarea, and the Testimonium Flavianum”, w: Josephus und das Neue Testament, red. Christoph … Czytaj dalej, że wiele słów tegoż textus receptus nie jest unikalnych dla Euzebiusza. Wyjaśniła w swojej pracy również, że sporo słów nie jest unikalnych dla Euzebiusza i w rzeczywistości wyglądają jak odziedziczone z oryginalnego TF. Zwrot “παραδόξων ἔργων ποιητής” (“dokonujący dziwnych czynów”) nie byłby pierwszym wyborem Euzebiusza w celu opisania Jezusa. “παραδόξων” w odniesieniu do czynów Jezusa jest rzadko używany w literaturze przednicejskiej przed Orygenesem być może dlatego, że słowo to pojawia się tylko raz w Nowym Testamencie w odniesieniu do jednego z cudów Jezusa (Łk 5:26) i w kontekście, który mógłby oznaczać magię, co miało konotacje czynu bezprawnego.” ¹¹ Ibidem, 82. (Jeśli Łukasz korzystał z Flawiusza, jak sugeruje Mason, to faktycznie ładnie by się to wiązało) ¹² Steve Mason, Josephus and the New Testament, rozdz. 6. . Whealey ¹³ Alice Whealey, Ibidem, 83-4. wykazała, że nie jest to preferowany opis, jaki Euzebiusz stworzyłby dla Jezusa i dlatego wydaje się, że odziedziczył go po oryginalnym TF. W jednym z fragmentów Komentarzy do Psalmów (PG23 1033d-1036a), w których komentuje psalm 85:8-10 LXX, Euzebiusz

charakteryzuje wielu proroków jako παραδόξων ἔργων ποιητής, a tym samym wskazuje, że παραδόξων ἔργων ποιητής nie było terminem, który odpowiednio oddawał pełną rangę Jezusa, ponieważ dla Euzebiusza Jezus był boskim preegzystującym Logosem, a nie tylko παραδόξων ἔργων ποιητής jak wszyscy prorocy przed nim ¹⁴ Ibidem, 84. .

To oczywiste, że oryginalny TF wpłynął na Euzebiusza, a nie jak twierdzi Olsen został przez niego wymyślony.

Jak twierdzi Whealey, Orygenes znał jakąś formę TF ¹⁵ Alice Whealey, Josephus on Jesus, 16-7. . Przede wszystkim znamy jego twierdzenie, że Flawiusz nie wierzył, że Jezus jest Chrystusem (Przeciw Celsusowi 1.47). Znał więc jakąś wersję TF, która nawet nie wspominała, że Jezus był Chrystusem. Nie wystarczy powiedzieć, że Flawiusz nie uznałby Jezusa za mesjasza, ponieważ był Żydem – po co w ogóle wspominałby o tym twierdzeniu, gdyby nie wspomniano o Jezusie. Nie ma powodu, by o tym wspominać, chyba że w kopii Orygenesa istniała wzmianka o Jezusie, w której brakowało sformułowania “był Chrystusem”. Innym powodem, dla którego wiemy, że Orygenes był świadomy istnienia TF, jest jego uwaga, że Żydzi nie łączą Jana z Jezusem, ani kary Jana z karą Jezusa (Przeciw Celsusowi 1.46). Dawne dzieje nie łączą ruchu baptystów z ruchem Jezusa. Również egzekucja Jana i Jezusa nie są ze sobą w żaden sposób związane ani powiązane. Orygenes nie cytował TF, ponieważ był on negatywny. Istnieją inne przykłady tekstów znanych a nie cytowanych przez Orygenesa. Był on świadomy dwóch listów 2 Jana i 3 Jana, mimo, że ich nie cytował. Orygenes nie mógł cytować negatywnego TF w kontekście swojej polemiki z Celsusem. Bardziej prawdopodobne jest to, że to Celsus cytował TF, utrudniając Orygenesowi walkę z nim. TF byłby zatem negatywny, ale nie wrogi, podobnie jak wszystkie inne fragmenty o mesjańskich pretendentach. Jak pisze Whealey:

Twierdzenie Orygenesa, że Flawiusz nie wierzył w Jezusa jako Chrystusa, nie pasuje do twierdzenia Textus Receptus Testimonium “ὁ Χριστὸς οὗτος ἦν”. Argumentowano jednak również, że pewność Orygenesa, iż Flawiusz nie wierzył w Jezusa jako Chrystusa, musi wynikać z pewnego rodzaju Testimonium…. Orygenes… stwierdził, że “Żydzi nie łączą Jana z Jezusem, ani kary Jana z Jezusem”. To właśnie Dawne dzieje 18 wspominają zarówno o egzekucji Jezusa, jak i Jana, nie łącząc w żaden sposób tych dwóch wydarzeń czy postaci ¹⁶ Ibidem,16 .

Bart Ehrman w swojej książce Did Jesus Exist? stwierdził, że TF jest zbyt krótki, by odczytywać go jako chrześcijański apokryf. Bardziej prawdopodobne jest to, że Euzebiusz po prostu “poprawił” TF z wykorzystaniem narracji z Emaus do stworzenia ram dla oryginalnego negatywnego TF w dostępnych manuskryptach ¹⁷ Did Jesus Exist?, Bart Ehrman, rozdz.2 .

Steve Mason uważa, że

gdyby chrześcijanie napisali ten ustęp od podstaw, można by się spodziewać, że poświęcą Jezusowi nieco więcej miejsca niż Jan [Chrzciciel] i użyją języka, który byłby bardziej zdecydowanie chrześcijański ¹⁸ Steve Mason, Josephus and the New Testament, 171. .

Paget zwraca uwagę, że umieszczanie fragmentu o Jezusie przed fragmentem o Janu Chrzcicielu w przeicwieństwie do kolejności z Ewangelii kanonicznych jest dziwne dla takiej hurtowej interpolacji ¹⁹ J. Carleton Paget, “Some Observations on Josephus and Christianity,”, w: Journal of Theological Studies 52, nr. 2 (2001):539–624. . Również Bermejo-Rubio pisze:

To nie jest naprawdę wewnętrznie spójny ustęp, ale raczej rodzaj tekstu hybrydowego, który zdradza obecność co najmniej dwóch odrębnych piór przy jego redakcji. Całkowicie autentyczny tekst lub całkowite fałszerstwo prawdopodobnie dałyby w rezultacie bardziej jednorodny fragment. ²⁰Bermejo-Rubio, Fernand, Was the Hypothetical Vorlage of the Testimonium Flavianum a “Neutral” Text? Challenging the Common Wisdom on Antiquitates … Czytaj dalej.

Moim zdaniem, TF musiał być negatywny, ponieważ Orygenes nigdy go nie użył, bo byłby bezużyteczny w polemice z Celsusem (ale potwierdził go w Przeciw Celsusowi 1.47). Nie ma powodu, by Orygenes twierdził, że Flawiusz nie nazwał Jezusa Chrystusem, chyba że widział fragment o Jezusie.

Następnie zajmę się argumentami Feldmana, który w 1982 roku napisał:

Kwestią, która do tej pory nie była doceniana, jest to, że pomimo wartości, jaką taki fragment [Testimonium Flavianum] miałby przy ustalaniu wiarygodności Jezusa dla działalności misyjnej Kościoła, nie jest on cytowany aż do Euzebiusza w IV wieku. Jest to wprawdzie argumentum ex silentio, ale w tym przypadku jest to dość mocny argument przeciwko autentyczności tego fragmentu, zwłaszcza że wiemy, iż Justyn Męczennik w połowie II wieku (Dialog z Żydem Tryfonem 8) próbował odpowiedzieć na zarzut, że Jezus nigdy nie żył i był jedynie wytworem chrześcijańskiej wyobraźni. Nic nie mogło być mocniejszym argumentem dla obalenia takiego zarzutu niż cytat z Flawiusza, Żyda, który urodził się zaledwie kilka lat po śmierci Jezusa. ²¹ Feldman, 1982: “The Testimonium Flavianum: The State of the Question.”, w: Christological Perspectives: Essays in Honor of Harvey K. McArthur, 182 .

Jest to stanowisko, które powtórzył w 2011 r. ²²Feldman, “On the Authenticity of the Testimonium Flavianum Attributed to Josephus”, w: New Perspectives on Jewish-Christian Relations, Elisheva … Czytaj dalej. Feldman myli się tu w obu punktach:

1. Orygenes twierdził, że Flawiusz nie lubił nazywać Jezusa ‘Chrystusem’: …. Cóż, jest tylko jeden sposób, w jaki mógł o tym wiedzieć.
   
2. Typho zaprzeczał, że Jezus był ‘Chrystusem’ twierdząc, że mesjasz się jeszcze nie narodził, a nie, że Jezus się jeszcze nie narodził. Ponieważ Orygenes nie posiadał w swojej kopii Flawiusza miejsca, że Jezus “był Chrystusem”, Justyn Męczennik nie mógł go użyć w tym argumencie. Dopiero w podeszłym wieku Feldman całkowicie zmienił zdanie na temat autentyczności TF. Jednak dwa powyższe punkty dyskredytują jego argumenty, dla których wątpił w jego autentyczność.
   
   W 1992 r. Schreckenberg i Schubert zauważyli, że w starożytnym spisie treści (argumenta) brakuje Testimonium ²³ Schreckenberg, Heinz; Schubert, Kurt, Jewish Historiography and Iconography in Early and Medieval Christianity, (Van Gorcum. 1992b). s.58 . Etienne Nodet ²⁴Nodet, Etienne, “Josephus and Discrepant Sources,”, w: Flavius Josephus: Interpretation and History, red. Jack Pastor, Pnina Stern/Menahem Mor, … Czytaj dalej wykazał, że oznacza to tylko tyle, że Flawiusz nie uważał go za ważny i wykazał, że to, co nie zostało już ogólnie wspomniane w jego wcześniejszej książce Wojna żydowska 2, nie trafiło do jego spisu treści. Tak więc można się spodziewać, że TF również nie znajdzie się w spisie. Peter Kirby ²⁵Kirby, Peter, The Greek Table of contents to Antiquities 18, wpis blogowy pod następującym linkiem: … Czytaj dalej sprawdził to matematycznie, zauważając związek pomiędzy materiałem, który nie jest wspomniany w tabeli, a materiałem, który nie jest wspomniany w Wojnie żydowskiej 2 (jako że większość, około 75%, materiału nie znajdującego się w tabeli nie znajduje się również w Wojnie żydowskiej 2, a jedynie 25% materiału nie znajdującego się w tabeli znajduje się w Wojnie żydowskiej 2).
   Nie twierdzę, że posiadam to, co Flawiusz napisał, ale zbuduję model textus restitutus, pokazujący, co mógł pierwotnie zawierać. Robię to, wykorzystując ramy textus receptus, a także wszystkie warianty TF oraz wszystkie antychrześcijańskie polemiki, które wydają się funkcjonować w oparciu o TF.

Analiza TF

Oto wzorcowy textus restitutus:

Oto textus receptus Dawnych Dziejów Izraela 18,3.3, który znajduje się we wszystkich starożytnych greckich manuskryptach:

I był w tym czasie Jezus,
Γίνεται δὲ κατὰ τοῦτον τὸν χρόνον Ἰησοῦς, 

człowiek mądry, jeśli godzi się nazywać go człowiekiem;
σοφὸς ἀνήρ, εἴγε ἄνδρα αὐτὸν λέγειν χρή

działał on bowiem cuda,
ἦν γὰρ παραδόξων ἔργων ποιητής, 

i nauczał wśród tych,
διδάσκαλος ἀνθρώπων 

którzy z radością przyjmowali prawdę,
τῶν ἡδονῇ τἀληθῆ δεχομένων, 

Przyciągnął on do siebie wielu spośród Żydów, 
καὶ πολλοὺς μὲν Ἰουδαίους,

i wielu spośród pogan; 
πολλοὺς δὲ καὶ τοῦ Ἑλληνικοῦ ἐπηγάγετο·

On to był Chrystusem
ὁ Χριστὸς οὗτος ἦν·

A kiedy Piłat, za namową pierwszych wśród nas mężów, 
καὶ αὐτὸν ἐνδείξει τῶν πρώτων ἀνδρῶν παρ᾿ ἡμῖν 

skazał go na krzyż,
σταυρῷ ἐπιτετιμηκότος Πιλάτου

ci którzy go miłowali, nie opuścili go;
οὐκ ἐπαύσαντο οἱ τὸ πρῶτον ἀγαπήσαντες· 

ukazał się im on bowiem
ἐφάνη γὰρ αὐτοῖς 

na trzeci dzień
τρίτην ἔχων ἡμέραν 

znów żyw,
πάλιν ζῶν,

tak jak to boscy prorocy ten i dziesięć tysięcy innych cudów
ῶν θείων προφητῶν ταῦτά τε καὶ ἄλλα μυρία 

o nim zapowiedzieli.
περὶ αὐτοῦ θαυμάσια εἰρηκότων

A plemię chrystian, od niego się zwących, nie zaginęło aż po dziś dzień.
εἰς ἔτι τε νῦν τῶν Χριστιανῶν ἀπὸ τοῦδε ὠνομασμταυρῷένον οὐκ ἐπέλιπε τὸ φῦλον.

Oto wzorcowy textus restitutus z Dawnych Dziejów Izraela 18,3.3:

A w tym czasie pojawił się pewien człowiek,
Γίνεται δὲ κατὰ τοῦτον τὸν χρόνον ἀνήρ τις 

sofista i agitator. 
ταραχτικός τε σοφιστής 

Działał on bowiem cuda.
ἦν γὰρ παραδόξων ἔργων ποιητής 

Nauczyciel ludzi,
διδάσκαλος ἀνθρώπων 

którzy go czczą z uwielbieniem. 
ῶν σεβομένων αὐτὸν ἡδονῇ 

I wielu z Judejczyków, 
αὶ πολλοὺς μὲν Ἰουδαίους, 

a także wielu z elementu galilejskiego, przyciągnął do siebie;
ολλοὺς δὲ καὶ τοῦ Γαλιλαίου ἐπηγάγετο 

Uważano go za króla: 
νομίζετο βασιλεὺς εἶναι

[Bo sprzeciwiał się płaceniu podatku Cesarzowi] 
ἀντεῖπε γὰρ τὸ διδόναι κῆνσον Καίσαρι.]

I wiele dusz zostało pobudzonych w nadziei, że w ten sposób plemię Judejczyków może uwolnić się od Rzymian.
πολλαὶ δὲ ψυχαὶ συνεχύθησαν ὡς οὕτως τὸ τῶν Ἰουδαίων φῦλον ἐλευθερώσῃ ἑαυτό ἐκ τῶν Ῥωμαίων.

[Twierdził, że Świątynia zostanie zniszczona i że ani jeden kamień nie pozostanie na drugim, i że zostanie ona odbudowana w ciągu trzech dni] 
ὁ δ’ ἔφη ὅτι καταλυθῇ ὁ ναός τ’ οὐ μὴ ἀφεθῇ ὧδε λίθος ἐπὶ λίθον τ’ οἰκοδομήσῃ ἐν τρισὶν ἡμέραις] 

A kiedy na oskarżenie pierwszych ludzi wśród nas
καὶ αὐτὸν ἐνδείξει τῶν πρώτων ἀνδρῶν παρ’ ἡμῖν 

Piłat skazał go na krzyż.
σταυρῷ ἐπιτετιμηκότος Πιλάτου

Wielu jego zwolenników, Galilejczyków i Judejczyków, zostało zabitych i w ten sposób na razie powstrzymanych.
ολλοὶ τῶν αὐτὸν ἀγαπησάντων, τῶν Γαλιλαίων τε καὶ τῶν Ἰουδαίων, ἀπώλοντο. οὕτως δ’ αὐτίκα κατέσχοντο.

Ruch ten wybuchł ponownie z wielką siłą, gdy uwierzono, że ukazał się im żywy.
αὖθις ἐνεωτερίσθη εἰς ἀφθονίαν, πιστευσάντων ὅτι ἐφάνη αὐτοῖς πάλιν ζῶν

Ci, którzy go na początku umiłowali, nie przestali oddawać temu czci,
οὐκ [ἂν] ἐπαύσαντο [σέβειν] οἱ τὸ πρῶτον ἀγαπήσαντες,

który był ich przywódcą w buncie.
εἰ μὴ καὶ τοῦτον, ὅσπερ ἐστὶν αὐτοῖ τῆς στάσεως ἀρχηγέτης

I plemię to/grupa ta do tej pory nie zniknęło/zniknęła.” 
ἰς νῦν ἀπὸ τοῦδε οὐκ ἐπέλιπε τὸ φῦλον τοῦτον

Uwaga:

Fragmenty, które znajdują się w nawiasach [ ] nie mają oparcia dowodowego, ale byłoby nierealistyczne, gdyby nie było żadnego powodu egzekucji Jezusa. Bez jego uwzględnienia rekonstrukcja byłaby pozbawiona sensu ²⁶ Allen, Dave, An Original NegativeTestimonian, w: “The Journal of Higher Criticism”, Volume 15 Number 1, (2020), 67-90 .

Wydałem artykuł w Journal of Higher Criticism dr R M Price’a o tej samej nazwie, co rozdział 3 mojej książki. Od tego czasu dokonałem aktualizacji, idąc za radą dr Price’a, którego głównym zarzutem było to, że moja pierwsza rekonstrukcja była nieco skromna. Stało się tak, ponieważ próbowałem zrekonstruować to, co możemy racjonalnie wiedzieć (co zostało pierwotnie napisane), używszy wszystkich wariantów TF. Jednak nadal nie odzwierciedlałoby to rzeczywistości, w której musiałby być podany powód ukrzyżowania Jezusa (wszystkie Ewangelie przywołują kwestię opodatkowania) i jaki rodzaj ruchu reprezentował Jezus (co zostało zawarte w antychrześcijańskiej polemice omówionej obszernie w rozdziale 4 mojej książki). Jestem wdzięczny Stephenowi Nelsonowi za doradztwo w sprawie rekonstrukcji tekstu greckiego )). Flawiusz podałby powód. Wspomniałby również o słynnej przepowiedni, którą zwykle głosiły te mesjańskie postacie. Wydaje się, że powodem egzekucji Jezusa był problem z zapłatą rzymskiego podatku – problem dobrze poświadczony we wszystkich Ewangeliach kanonicznych i wielu ewangeliach apokryficznych. Pojawia się również roszczenie mesjańskie, typowe dla tego rodzaju postaci mesjańskich (omówionych w dalszej części tego cyklu).

Pierwszy wiersz TF:

Γίνεται δὲ κατὰ τοῦτον τὸν χρόνον Ἰησοῦς σοφὸς ἀνήρ

I był w tym czasie Jezus, człowiek mądry,

A oto proponowana zmiana:

Γίνεται δὲ κατὰ τοῦτον τὸν χρόνον ἀνήρ τις ταραχτικός τε σοφιστής

A w tym czasie pojawił się pewien człowiek, sofista i agitator.

A tutaj powody dokonanych zmian:

Pierwsze słowo:

•Γίνεται ‘pojawił się’:

– W przypadku pierwszego słowa ‘γίνεται’ (pojawił się) Robert Eisler zauważył:

Czasownik Γίνεται (Ginetai) występuje jednak dość często u Flawiusza (szczególnie na początku ustępów) jednak podmiotem zdania jest wtedy prawie bez wyjątku słowo takie jak θόρυβος (tumult) lub στάση (bunt), lub ταραχή (kłopot), lub jakieś takie określenie…… ²⁷ Eisler, Robert, The Messiah Jesus and John the Baptist, ibidem (tłumaczenie angielskie), 50. .

Następnie podaje wiele przykładów w przypisie 2: Wojna żydowska 1,4,7 § 99; 1.4.2 § 85; 1.12.1 § 236; 1.33.2 § 648; 1.8.6 § 171; 1.10.10 § 216; 4.3.13 § 208; Dawne dzieje 18.9.1 § 310; 19.9.2 § 366; 20.2.6 § 51; 20.6.1 § 118; 20.8.7 § 173 ²⁸ Ibidem, przypis 2. .

Ponieważ fragmenty przed i po TF negatywnie opisują tumult i ponieważ Eisler zauważył, że Flawiusz wielokrotnie używał słowa opisującego burzliwą sytuację, w rekonstrukcji uwzględniłem słowo ‘agitator’ ταραχτικός.

Druga fraza:

Jezus Ἰησοῦς to ‘pewien człowiek’ ἀνήρ τις

– Zinterpolowany fragment TF w słowiańskiej wersji Wojny żydowskiej Flawiusza również nie wymienia Jezusa we wspomnianym ustępie, ale odnosi się do niego w sensie “objawił się pewien człowiek” (słowiańska wersja Wojny żydowskiej 2.9.3/4).

Nie jest niczym niezwykłym, że Flawiusz nie zna z imienia popularnej postaci mesjańskiej. Przykładem może być “Egipcjanin” (Wojna żydowska 2.13.5), który przewodził wielotysięcznej rewolcie i występował zarówno w Dawnych Dziejach, jak i Wojnie żydowskiej, a mimo to mógł go nazywać tylko “Egipcjaninem”. To samo dotyczy “Samarytanina” (Dawne dzieje 18.5.1).

– Istnieje wariant odnaleziony w jednym z manuskryptów (Codex A z Euzebiuszowej Historii Kościelnej 1.11.7 (Dem. ev. 3.5.105), w którym mamy zaimek τις po Ίησούς odnoszący się do “pewnego Jezusa”. W rekonstrukcji użyłem słowa “pewien”, ale zamiast „pewien Jezus” dałem: “pewien człowiek”. Jest to to samo co w wersji słowiańskiej. To uwłaczające wyrażenie przemawia przeciwko temu, aby TF był zmyślony. (Zwrot ‘τις’ został również użyty w odniesieniu do Judasza Galilejczyka, Wojna 2§118). Żaden skryba nie interpolowałby słowa τις, ale wyrażenie to mogło umknąć kopiście próbującemu interpolować oryginalny TF. Użycie słowa “pewny” sugeruje, że chodzi o postać, która nie jest dobrze znana. Kwalifikacja “pewny” zostałaby pominięta tylko wtedy, gdyby postać była dobrze znana.

Wszyscy badacze przyznają, że słowiański tekst TF został zniszczony za pomocą chrześcijańskiej glosy, co bardzo dobrze wyjaśnia Van Voorst:

“Słowiański Józef Flawiusz oddaje rosnącą chrześcijańską tendencję do usprawiedliwiania Poncjusza Piłata za śmierć Jezusa i obwiniania Żydów, nawet do tego stopnia, że mówi, iż Żydzi sami ukrzyżowali Jezusa. Aby to uczynić, słowiańska wersja musi zignorować oryginalne stwierdzenie Flawiusza, że Piłat go ukrzyżował….Słowiańskie Testimonium w kilku punktach szeroko wykorzystuje Nowy Testament, aby rozwinąć swoją historię.” ²⁹ Van  Voorst, Robert  E., Jesus Outside the New Testament, An Introduction to the Ancient Evidence, (Eerdmans, 2000), s.87-88. .

Dalej jednak Van Voorst uważa, że słowiańskie TF “nie stanowi autentycznej tekstowej alternatywy dla głównego Testimonium Flavianum w Dawnych Dziejach.” ³⁰ ibidem, s.87
Więc po tym jak stwierdził, że chrześcijanie próbowali wzmocnić TF, nie wyjaśnia dlaczego porzucili jego imię “Jezus” i tytuł “Chrystus”. To jest moja uwaga, że Van Voorst nie wyjaśnia (lub nie zauważa) czy słowiański pochodzi z textus receptus znalezionego w manuskryptach Dawnych Dziejów. Oczywiście łatwiej wytłumaczyć, jeśli słowiański pochodzi z greckiego wzorca, który istniał zanim Euzebiusz się z nim zetknął. Wyjaśniałoby to doskonale, gdyby pochodziło z egzemplifikacji sprzed dodania przez Euzebiusza słów “Jezus” i “Chrystus”.

Szereg greckich słów przejętych literalnie przez język rosyjski (np. igemon, metropolja, archierei, skinopigja, katapetasma, aramatji), pokazuje, że język słowiański bazuje na wczesnym greckim wzorcu… ³¹ Robert Eisler, The Messiah Jesus and John the Baptist, ibid, (English Translation), s.130. .
Nigdy nie zgodziłem się z Eislerem, że pochodzi on z aramejskiego oryginału, tu Eisler się pomylił, ale pochodzi on z greckiego wzorca sprzed Euzebiusza!
Język słowiański jest tak rozdęty, że aż śmieszny. Najbardziej wymowną częścią słowiańskiego jest fakt, że mówi on tak wiele o Jezusie, z wyjątkiem jego imienia. To sugeruje, że ta szczególna linia przekazu zachowała koncepcję, że Jezus nie został nazwany w oryginalnym TF.

Trzecia fraza

σοφὸς ἀνήρ ‘człowiek mądry’

to

ταραχτικός τε σοφιστής ‘sofista i agitator’

– Flawiusz zazwyczaj używa określenia σοφὸς ἀνήρ ‘mędrzec’ jako najwyższej pochwały dla ludzi. Używa go tylko w dwóch przypadkach: króla Salomona i proroka Daniela. Nie jest to zwrot, którego używa w stosunku do przedstawianych przez siebie przywódców mesjańskich. Zazwyczaj nie jest to σοφὸς (mądry), ale σοφιστής (sofista).

       Przykład: w Wojnie żydowskiej 2 §118, Judasz Galilejczyk opisywany jest jako posiadający σοφιστὴς ἰδίας αἱρέσεως (wyrafinowane idee). Istnieje wskazówka, że to słowo “sofista” stało pierwotnie w tamtym miejscu, gdyż Justyn Męczennik pisze: “On nie był żadnym sofistą, ale Jego słowo było mocą Boga.” (1 Apol.14). Justyn usłyszał od swojego rozmówcy, że Jezus był sofistą – informacja, którą mógł uzyskać z TF. Porównaj z Lukianem, Peregr. Proteus, rozdz.XIII:

Co więcej, ich pierwszy prawodawca przekonał ich, że wszyscy są braćmi jedni drugich, po tym jak raz na zawsze wykroczyli przeciwko greckim bogom, wypierając się ich i oddając cześć ukrzyżowanemu sofiście oraz żyjąc zgodnie z jego prawami.

Jezus nie został wymieniony w tej rekonstrukcji, jak wyjaśniono powyżej. To, że Jezus był sofistą, było powszechną wiedzą, było łatwo i publicznie dostępną informacją. Informacją, którą można było uzyskać z Dawnych Dziejów Flawiusza.

– Nie wymieniłem w niniejszej rekonstrukcji Jezusa, ponieważ wersja słowiańska, która została mocno poszerzona, w rzeczywistości zachowała ten punkt (słowiańska wersja Wojny Żydowskiej 2.9.3-4). Najbardziej wymowną częścią słowiańskiej wersji jest to, że mówi ona wiele o Jezusie z wyjątkiem jego imienia. Implikuje to, że rekonstrukcja ta pochodzi z innej linii przekazu sprzed textus receptus (opierając się na bardzo wczesnym greckim exemplum) i zachowała koncepcję, że Jezus nie był nazwany z imienia w oryginalnym TF. Wiele greckich słów zostało przejętych dosłownie przez język rosyjski (np.: igemon, metropolja, archierei, skinopigja, katapetasma, aramatji), co wskazuje na to, że język słowiański miał grecki pierwowzór ³² Ibidem, s. 130 . Słowiański jest tak poturbowany jak chrześcijańska glosa, ale pochodzi z innej linii przekazu niż arabska i syryjska rekonstrukcja Michała Syryjczyka. Jest cenna, gdyż pochodzi z przedeuzebiuszowego greckiego wzorca.

Fakt, że Jezus nie został wymieniony z imienia oraz to, że TF jest negatywnym oryginałem, może być wyjaśnieniem tego, dlaczego Orygenes nigdy nie cytował TF w żadnym ze swoich dzieł (ale uznawał go). Większość Ojców Kościoła po prostu cytowała Ewangelie (omówione poniżej) w przypadku Jezusa, gdyż zawierały jego chwalebną historię, w przeciwieństwie do negatywnej historii z innych źródeł (takiej jak negatywny TF).

Czwarta fraza

εἴγε ἄνδρα αὐτὸν λέγειν χρή. 

jeśli godzi się nazywać go człowiekiem

– Meier widział w tym wersie Euzebiuszową interpolację ³³Meier, John P., A Marginal Jew ,Rethinking the Historical Jesus, tom I : “The Roots of the Problem and the person”, Doubleday, (1991), … Czytaj dalej,  łącznie z wersem, że był Mesjaszem. Ken Olson ³⁴Olson, Ken, A Eusebian Reading of the Testimonium Flavianum, “Eusebius of Caesarea Tradition and Innovations”, pod red. Aaron … Czytaj dalej ocenia to zdanie w szerszym kontekście, jako Euzebiusz użył tego zwrotu w argumencie zawartym w Demonstratio Evangelica, księga III. Powołuje się on na TF w Dem. Ev. 3.5.106. W tym miejscu Olson pokazuje, że

Euzebiusz prowadzi rozbudowaną obronę wcielenia i odpowiada na zarzuty krytyków chrześcijaństwa. Jednym z nich jest argument Porfiriusza przeciwko boskości Jezusa. ³⁵ Ibidem, 101

To, co nasuwa podejrzenie, że Euzebiusz zinterpolował to zdanie, to fakt, że potrzebował on wykazać zarówno ludzką, jak i boską naturę Jezusa. Także żydowska ręka nie mogła tego napisać. 

Z tego też powodu wytniemy ten fragment z naszej rekonstrukcji.

Następna fraza:

ἦν γὰρ παραδόξων ἔργων ποιητής.
działał on bowiem cuda

– Fragment ten może być autentyczny  i nietknięty, gdyż chrześcijańscy redaktorzy odczytaliby słowo παραδόξων (paradoxōn) jako “cudowny”. Flawiusz mógł użyć tego konkretnego słowa w bardziej negatywnym celu, aby opisać Jezusa jako czyniącego “dziwne czyny”, w tym samym duchu jak inni fałszywi prorocy, o których pisał. Słowo to można również przetłumaczyć jako “dokonujący dziwnych czynów”. Flawiusz nie miałby na myśli cudów (chyba, że pewnego rodzaju cudotwórcy) jednak późniejsi chrześcijańscy skrybowie byliby przeświadczeni, że to właśnie miał na myśli Flawiusz, zapewniwszy w ten sposób przetrwanie tej szczególnej linii interpretacyjnej ³⁶ Twelftree, Graham H., Jesus the miracle worker, InterVarsity press (1999) s.254. . Whealey ³⁷Whealey, Alice, “Josephus, Eusebius of Caesarea, and the Testimonium Flavianum”, w: Josephus und das Neue Testament, edited by Christoph … Czytaj dalej wyjaśnia, że nie jest to preferowany opis Euzebiusza dla Jezusa i dlatego wygląda na to, że odziedziczył tę frazę po oryginalnym TF. Jeden z fragmentów Euzebiusz zawarł w swoich Komentarzach do Psalmów (PG23 1033d-1036a), w których komentuje psalm 85:8-10 LXX. Euzebiusz

charakteryzuje wielu proroków jako παραδόξων ἔργων ποιητής”, ([tych, którzy] dokonali zadziwiających wyczynów). Tym samym “wskazuje on, że παραδόξων ἔργων ποιητής nie było terminem, który odpowiednio oddawał pełną rangę Jezusa, gdyż dla Euzebiusza Jezus był Bogiem preegzystującym logosem, a nie tylko παραδόξων ἔργων ποιητής jak wszyscy prorocy przed nim ³⁸ Ibidem, 84 .

Oryginalny TF wpłynął na użycie przez Euzebiusza tego zwrotu. Argument Olsona, że został on wymyślony przez Euzebiusza, został obalony analizą Whealeya na temat tego o sposobie w jaki Euzebiusz używał tego opisu gdzie indziej (podobnie jak w przypadku użycia w Komentarzach do Psalmów (PG23 1033d-1036a) omówiono powyżej).

Oto druga linia TF:

διδάσκαλος ἀνθρώπων τῶν ἡδονῇ τἀληθῆ δεχομένων.
i nauczał wśród tych, którzy z radością przyjmowali prawdę

na 

διδάσκαλος ἀνθρώπων τῶν σεβομένων αὐτὸν ἡδονῇ

Nauczyciel ludzi, którzy go czczą z uwielbieniem.

– O drugim wersie świadczy rekonstrukcja znaleziona u Euzebiusza w Demonstratio evangelica III 5. Whealey twierdzi, że manuskrypty z Demonstratio są późniejsze niż z Teoanią, ale nie wynika z tego, które z nich są późniejszą lekturą. 

Flawiusz używa zwykle słów διδάσκαλος -“nauczyciel” i σεβομένων czyli ‘ten, który czci lub wielbi’ w sarkastycznym, negatywnym znaczeniu. Chrześcijański kopista, który to zauważył, zmienił słowa “którzy czczą” (σεβομένων) na “którzy otrzymują” (δεχομένων). Widzieliśmy to samo, gdy inny chrześcijański kopista usunął obraźliwe τις.

Następna fraza:

καὶ πολλοὺς μὲν Ἰουδαίους, πολλοὺς δὲ καὶ τοῦ Ἑλληνικοῦ ἐπηγάγετο.
Przyciągnął on do siebie wielu spośród Żydów i wielu spośród pogan

na

καὶ πολλοὺς μὲν Ἰουδαίους, πολλοὺς δὲ καὶ τοῦ Γαλιλαίου ἐπηγάγετο

i wielu z Judejczyków, a także wielu z elementu galilejskiego, przyciągnął do siebie

– Zastąpiłem wers “i wielu Żydów (chrześcijańskie tłumaczenie Judejczyków to to samo słowo), a także wielu z elementu greckiego, przyciągnął do siebie” wersem “i wielu z Judejczyków, a także wielu z elementu galilejskiego, przyciągnął do siebie”, ponieważ oryginalny wers brzmi na wzór Pawłowy.

Jak twierdzi Paula Fredriksen Józef Flawiusz

jest jedynym z naszych wczesnych źródeł, który wymienia pogan (tych “greckiego pochodzenia”) wśród pierwotnych zwolenników Jezusa. Żadne źródło Nowego Testamentu nie potwierdza tego twierdzenia,…. ruch, który uformował się po śmierci Jezusa wydaje się angażować pogan tylko pośrednio i docelowo, a nie od samego początku. ³⁹ Paula Fredriksen, When Christians Were Jews, The first generation, (Yale University Press, 2018), s. 80.

Fredriksen uważa, że zostało to anachronicznie napisane przez Józefa Flawiusza, ale jak Rosen-Zvi i Ophir zauważyli co do Flawiusza to to, że konstrukcja składniowa gra na binarności Żyd/poganin, co nie jest jego cechą gdziekolwiek indziej. ⁴⁰ Rosen-Zvi, Ishay and Ophir, Adi, Paul and the Invention of the Gentiles, The Jewish Quarterly  Review, Vol. 105, No. 1 (Winter 2015) s.1-41. W rzeczywistości posiadanie Żydów i Greków połączonych razem w jakimkolwiek ruchu od czasów Heroda Wielkiego do żydowskiej wojny rzymskiej 66-70, jest niezwykle mało prawdopodobne. Jak skomentował Steve Mason, “pojawienie się charyzmatycznych proroków, bojowników i sykariuszy; oraz bezpośrednie tło samej wojny (np. wydarzenia w Cezarei, pogarszające się stosunki z greckimi miastami, interwencja i porażka Cestiusza Gallusa” ⁴¹ Mason, Steve, Flavius Josephus, Translation and Commentary, Volumne 1B, Judean War 2, (Brill, 2008), Preface, p.xv, [legata Syrii, który poprowadził legion do Judei w 66 r., by zlikwidować rewoltę].
Dlatego bardziej prawdopodobne jest, że Euzebiusz zamienił Ἑλληνικοῦ (greckie) na Γαλιλαίου (galilejskie).

       Zastąpienie słowa “Galilejczycy” słowem “Grecy” miało dla Euzebiusza podwójną zaletę. Po pierwsze pozbyłby się negatywnego buntowniczego skojarzenia poprzez pozbycie się odniesienia do Galilejczyków. Po drugie posiadanie “Greków” sprawia, że ruch ten brzmi uniwersalnie, Euzebiusz chciał potwierdzić “list” Jezusa (wymyślony przez Euzebiusza) do króla Agbara.  (H.E. I.13.1). Również pierwsi wyznawcy Jezusa byli znani jako Galilejczycy, co poświadcza Epiktet, Diss. 4.7.6. Około 110-115 n.e. (por. Łk 13:1-2; Mk 14:70).

Diss. 4.7.6:

Skoro więc szaleństwo może powodować, że ludzie przyjmują taką postawę wobec tych rzeczy [nie boją się mieczy tyranów], a także przyzwyczajenie, jak w przypadku Galilejczyków, to czyż rozum i demonstracja nie mogą nauczyć ludzi, że Bóg uczynił wszystko, co jest we wszechświecie, i sam wszechświat jako całość, aby był wolny….

Z fragmentu tego wynika, że chrześcijanie byli znani z tego, że byli prześladowani przez cesarza Nerona, a Epiktet przebywał w bliskim sąsiedztwie domostwa cesarza. Również Epiktet z pogardą wspomina o Galilejczykach, co oznacza, że równie dobrze mogli oni być mesjańskimi buntownikami. Ewangelia Marka 14:70 może również zachowała fakt, że ruch ten miał galilejskie pochodzenie: “Znowu zaprzeczył. Po pewnym czasie ci, którzy stali w pobliżu, powiedzieli do Piotra: “Z pewnością jesteś jednym z nich, bo jesteś Galilejczykiem”.

Flawiusz postrzega Galilejczyków jako odrębny etnos. (np. Wojna żydowska 3 § 42). Postrzega ich protekcjonalnie, zamieszkują oni głównie ośrodki miejskie Galilei. Thiel twierdzi, że Flawiusz opisał ich jako “niespokojny i emocjonalny tłum gotowy do zapłonu z powodu najmniejszej przyczyny” ⁴²Thiel, Nathan, The Use of the Term “Galileans” in the Writings of Flavius Josephus Revisited, Jewish Quarterly Rebiew, University of Pennsylvania … Czytaj dalej.

Następna fraza

ὁ χριστὸς οὗτος ἦν.

On to był Chrystusem

na

ἐνομίζετο βασιλεὺς εἶναι

Uważano go za króla..

– Podobnie jak w przypadku wielu zwolenników postaci mesjańskich, o których wspominają dzieła Flawiusza, zwykle ogłaszali oni przyszłego przywódcę królem (był to tytuł mesjański). Wiele postaci mesjańskich w dziełach Flawiusza, takich jak Szymon z Perei, niewolnik Heroda Wielkiego (Dawne dzieje 17.10.6) i pasterz Atronges (Dawne dzieje 17.10.7) zostało ogłoszonych królami (βασιλεὺς) w jednej chwili. Jest to wspólny temat całego Flawiusza i ta linia jest wymowna:

Dawne dzieje 17.10.8 “W owym czasie w całej Judei grasowały bandy rozbójnicze. Gdzie tylko zdołał ktoś zebrać grupę buntowników, obierano go królem i wyrządzano ciężkie szkody narodowi.” Ten motyw popularnych postaci mesjańskich, od których oczekuje się, że będą przewodzić niezadowolonym, ma też tradycję ewangeliczną, przykład: Jan 6:15. “Jezus, wiedząc, że zamierzają przyjść i siłą uczynić go królem, wycofał się znowu na górę, samemu będąc na niej”. Również crux titulus, za pomocą którego przestępstwo Jezusa zostało stwierdzone, gdyż tytuł “Król żydowski” skazują na podburzanie.

Dlatego zastąpiłem “on to był Chrystusem” przy użyciu łacińskiej rekonstrukcji Hieronima bardziej prymitywnym zwrotem “on był uważany za Chrystusa”. W języku greckim użyłem czasownika νομίζω (uważać), tj. “ἐνομίζετο”. Zastąpiłem również Chrystusa (χριστὸς) Królem (βασιλεὺς), ponieważ Flawiusz nie użył tego określenia dla wszystkich innych postaci mesjańskich. Gdybyście czytali Flawiusza, bylibyście zaskoczeni jak wielu mesjańskich pretendentów zostało obwołanych królami. Dlatego w niniejszej rekonstrukcji użyłem terminu ‘król’.

Orygenes zauważył, że Flawiusz nie lubił używać terminu “Chrystus” w odniesieniu do Jezusa. Flawiusz wolał użyć tego tytułu w stosunku do Wespazjana w swojej rzymskiej propagandzie (tj. w swoich książkach  Wojna żydowska i Dawne dzieje), używając proroctwa Balaama (Wojna żydowska 6.312-313). W swoim wykładzie Henry Abramson wyjaśnia, dlaczego Flawiusz nie mógł napisać ‘Christos’ w tym fragmencie:

Kiedy Flawiusz używa słowa Mashiach, [hebr. dla Chrystusa] to jest to jak game over, koniec świata, jak wskrzeszenie zmarłych. To, że kontynuował spisywanie kolejnych kilku tomów z tym jednym fragmentem o tym jednym wydarzeniu jest po prostu nie do uwierzenia… współczesną analogią jest powiedzenie, że znaleźliśmy inteligentne życie obcych, ale zakończymy ten wykład. Kolejne niemożliwe wydarzenie. ⁴³Abramson, Henry, Who was Josephus, the Roman Jew? Jews of Italy, część. 3 o Żydach włoskich na henryabramson.com, (2019), … Czytaj dalej

Oczywiście słowo ‘Chrystus’ pasuje do listów Pawła, gdyż ten opisuje czasy końca. Listy Pawła opisują ten zupełnie nowy wiek historii już rozpoczęty przez Jezusa mesjasza. Jezus będący ‘pierwszym owocem’ jest pierwszym z umarłych, który zmartwychwstanie.

Następna fraza:

[ἀντεῖπε γὰρ τὸ διδόναι κῆνσον Καίσαρι.]
πολλαὶ δὲ ψυχαὶ συνεχύθησαν ὡς οὕτως τὸ τῶν Ἰουδαίων φῦλον ἐλευθερώσῃ ἑαυτό ἐκ τῶν Ῥωμαίων.
[Bo sprzeciwiał się płaceniu podatku Cezarowi].
I wiele dusz zostało pobudzonych, myśląc, że w ten sposób plemię Judejczyków może uwolnić się od Rzymian.

– Dodałem nową linijkę w nawiasie, ponieważ nie podano żadnego powodu dla ukrzyżowania Jezusa, co czyni nasz obecny TF pustym. Pierwotnie znajdował się w tym miejscu powód, który, jak podejrzewam, został wycięty. Dodaję go, gdyż powód ten jest dobrze poświadczony we wszystkich Ewangeliach kanonicznych, jak również w wielu apokryficznych. W wielu Ewangeliach pojawia się kontrowersja dotycząca płacenia daniny cesarzowi (Mt 22:15-22; Mk 12:13-17; Łk 20:20-26; Papirus Egerton 2:3).

Tam zaczęli oskarżać Go: «Stwierdziliśmy, że ten człowiek podburza nasz naród, że odwodzi od płacenia podatków Cezarowi i że siebie podaje za Mesjasza – Króla». (Łk 23:2).

W oryginalnym TF mogła być o tym wzmianka, która została wycięta. Jeśli Flawiusz opisałby Jezusa jako mesjańskiego buntownika, a zwłaszcza zwolennika oporu podatkowego, istniałby silny motyw, aby usunąć taki zapis.

Następujące zdanie zawarte w słowiańskim TF mogło pochodzić z oryginalnego TF:

I wiele dusz zostało pobudzonych, myśląc, że w ten sposób plemiona żydowskie mogą uwolnić się z rąk rzymskich.

Słowo plemię występuje również w ostatnim zdaniu TF.

Następna sekcja również w nawiasach:

[ὁ δ’ ἔφη ὅτι καταλυθῇ ὁ ναός τ’ οὐ μὴ ἀφεθῇ ὧδε λίθος ἐπὶ λίθον τ’ οἰκοδομήσῃ ἐν τρισὶν ἡμέραις]
[Twierdził, że Świątynia zostanie zniszczona i że ani jeden kamień nie pozostanie na drugim i że zostanie ona odbudowana w ciągu trzech dni].

– Ian Mills w wywiadzie z Derkiem Lambertem w podcaście Mythvision ⁴⁴Sanders, E.P., Jesus and Judaism, (First Fortress Press, 1985) s. 61-76. Ian Mills w rozmowie z Derekiem Lambertem w jego podcaście Mythvision … Czytaj dalej twierdzi, że Jezus rzeczywiście wysunął tę niesamowitą deklarację o cudownym wydarzeniu polegającym na zniszczeniu i odbudowie Świątyni. (Wiele postaci mesjańskich wysuwało niesamowite deklaracje, jak widać na przykładzie “Egipcjanina” i “Teudasa” omówionych w dalszej części tego cyklu).

Mills uważa, przypomniano sobie o tym proroctwie, kiedy Świątynia została zniszczona. To z kolei oznaczało, że Ewangelia Marka zawierała je w swoim tekście, z zastrzeżeniem, że była to fałszywa potwarz. Mills, czerpiąc z E.P. Sandersa, Jesus and Judaism, uważa, że Ewangelie są niewygodne gdyż zawierają nie do końca wypełnione proroctwo zniszczenia Świątyni. (Mk 13:1-31). Marek pisze po zniszczeniu Świątyni, podkreśla więc to proroctwo Jezusa. Jest to bardzo niezwykłe dla tych, którzy próbują gloryfikować Jezusa, aby umieścić w tekście nieudane proroctwo, to nie jest coś, co się wymyśla od podstaw. Jeśli doczytacie Ewangelię Marka aż do procesu Jezusa (Mk 14:57-59), przeczytacie o ludziach fałszywie oskarżających Jezusa, że zburzy Świątynię i ją odbuduje  (Mk 14:57):

A niektórzy wystąpili i zeznali fałszywie przeciw Niemu: 58 «A niektórzy wystąpili i zeznali fałszywie przeciw Niemu: «Myśmy słyszeli, jak On mówił: “Ja zburzę ten przybytek uczyniony ludzką ręką i w ciągu trzech dni zbuduję inny, nie ręką ludzką uczyniony”. Gdy Jezus był na krzyżu, ludzie szydzili z Niego w związku z tym. “Ci, którzy przechodzili obok, ciskali w Niego obelgami, kręcąc głowami i mówiąc: “Ci zaś, którzy przechodzili obok, przeklinali Go, potrząsali głowami, mówiąc: «Ej, Ty, który burzysz przybytek i w trzech dniach go odbudowujesz, zejdź z krzyża i wybaw samego siebie! Podobnie arcykapłani wraz z uczonymi w Piśmie drwili między sobą i mówili: «Innych wybawiał, siebie nie może wybawić. Mesjasz, król Izraela, niechże teraz zejdzie z krzyża, żebyśmy widzieli i uwierzyli». Lżyli Go także ci, którzy byli z Nim ukrzyżowani. (Mk 15:29-32)

Marek wie, że jego czytelnicy dobrze znają proroctwo i próbuje je obalić. Nie próbuje się obalać nieistniejącego, nieudanego proroctwa. To jeden z powodów, dla których podejrzewam, że proroctwo to było w obiegu. Po nieudanej rewolcie “Egipcjanina” potrafię sobie wyobrazić tych, którzy go otaczali, szydzących z niego, dlaczego mury Jerozolimy nie runęły. Omawiam szalone roszczenia mesjańskie Egipcjanina w dalszej części tego artykułu. Wiara w jego mesjańskość zostałaby zduszona, podobnie jak w przypadku innych ruchów mesjańskich po niepowodzeniu. Bez interwencji bogów – nie mogli być mesjaszami. Tak naprawdę Jezus nie był wyjątkowy i doświadczył tych samych problemów jak inne postacie mesjańskie. Ewangelia Marka próbuje obejść sprzeciw ludzi wobec Jezusa jako mesjasza, wymyślając literacką konstrukcję mesjańskiego sekretu. Również Ewangelia Jana 2:19 zawierała przepowiednię o zburzeniu Świątyni i odbudowaniu jej w ciągu trzech dni. Marek zaprzecza tej przepowiedni, podczas gdy Jan ją uduchowił. 

Mowa Szczepana w Dziejach Apostolskich 6:13-14 także zawiera tę przepowiednię:

Tam postawili fałszywych świadków, którzy zeznali: «Ten człowiek nie przestaje mówić przeciwko temu świętemu miejscu i przeciwko Prawu. Bo słyszeliśmy, jak mówił, że Jezus Nazarejczyk zburzy to miejsce i pozmienia zwyczaje, które nam Mojżesz przekazał».

Następna sekcja:

καὶ αὐτὸν ἐνδείξει τῶν πρώτων ἀνδρῶν παρ’ ἡμῖν σταυρῷ ἐπιτετιμηκότος Πιλάτου.
A kiedy Piłat, za namową pierwszych wśród nas mężów, skazał go na krzyż

– Paul Winters, znawca prawa żydowskiego i rzymskiego Palestyny I wieku, uważa tę linię za autentyczną:

Wyważone rozróżnienie między ἐνδείξει (czasownik ένδείχνυμι) aktu oskarżenia, przypisywanego przywódcom żydowskim, a aktem wyroku (επιτιμάν σταυρῷ) nie jest prawdopodobnie dziełem chrześcijańskiego interpolatora…Taki interpolator z trudem zadowoliłby się krytyką przywódców żydowskich za sporządzenie aktu oskarżenia przeciwko Jezusowi, jednocześnie twierdząc, że wydanie wyroku przez ukrzyżowanie było aktem rzymskiej sprawiedliwości. ⁴⁵ Winter, Paul, On The Trial of Jesus (De Gruyter 1974), s.40.

– Shlomo Pines ⁴⁶ Pines, Shlomo,  An Arabic Version of the Testimonium Flavianum and its Implications. (Jerusalem: Israel Academy of Science and Humanities, 1971). uważa, że linia ta nie była w oryginalnym TF, gdyż arabska wersja Agabius nie obwinia Żydów za śmierć Jezusa. Kluczowa fraza “na sugestię naszych przywódców” brzmiała “Piłat skazał go na ukrzyżowanie”. Whealey dowiodła jednak, że wersja Agapiusza jest parafrazą. Udowodniła to, gdyż pokazała, że syryjska wersja korzystała z tego samego źródła. Najbardziej prawdopodobne jest zatem to, że linia ta jest oryginalna. ⁴⁷ Whealey, Alice, The Testimonium Flavianum in Syriac and Arabic, New Test. Stud. 54, (Cambridge University Press, 2008), s. 573–590.

– W Ewangelii Jana ten strach arcykapłana współpracującego w obliczu zagrożenia jakie stanowi postać mesjańska, znajduje swoje odbicie w tekście:

Jan 11:47-50 Wobec tego arcykapłani i faryzeusze zwołali Wysoką Radę i rzekli: «Cóż my robimy wobec tego, że ten człowiek czyni wiele znaków? Jeżeli Go tak pozostawimy, to wszyscy uwierzą w Niego, i przyjdą Rzymianie, i zniszczą nasze miejsce święte i nasz naród» 

– Jest to również poparte w jednym z listów Pawła 1 Tesaloniczan 2:14-15:

Bracia, wyście się stali naśladowcami Kościołów Boga, które są w Judei w Chrystusie Jezusie, ponieważ to samo, co one od Żydów, wyście wycierpieli od rodaków.  ……. ⁴⁸W środowisku naukowym funkcjonują trzy opcje dotyczące 1 Listu do Tesaloniczan 2:13-16. (A) Pełna autentyczność (utrzymywana nawet przez … Czytaj dalej

– W Zwojach znad Morza Martwego jest mowa o wcześniejszym arcykapłanie, postrzeganym jako kolaborant, mieli dla niego własną nazwę – ‘niegodziwy kapłan’ (“cohen resha” wspomniany w 1QpHab; por. 4QpPsa), co pokazuje, że nie trzeba odczytywać działalności Flawiusza dotyczącej udziału kapłanów w egzekucji Jezusa jako wyniku szkalowania przez chrześcijańskich interpolatorów.

Następna sekcja:

πολλοὶ τῶν αὐτὸν ἀγαπησάντων, τῶν Γαλιλαίων τε καὶ τῶν Ἰουδαίων, ἀπώλοντο. οὕτως δ’αὐτίκα κατέσχοντο.
Wielu jego zwolenników, Galilejczyków i Judejczyków, zostało zabitych i w ten sposób chwilowo powstrzymanych.

“i w ten sposób sprawdzony na chwilę” z Annales 15.44.3, który ma “repressaque in praesens exitiabilis superstitio” “a zgubny przesąd został na chwilę sprawdzony”.

Następny fragment:

Ruch ponownie wybuchł z wielką intensywnością, gdy uwierzono, że ukazał się im znów żywy
αὖθις ἐνεωτερίσθη εἰς ἀφθονίαν, πιστευσάντων ὅτι ἐφάνη αὐτοῖς πάλιν ζῶν.

-Znowu w grę wchodzi tu Annales 15,44 z następującą linią – rursum erumpebat, non modo per Iudaeam, “potem wybuchło ponownie, nie tylko przez Judeę” “gdy uwierzono, że ukazał się im znów żywy” jest bliskie Textus Receptus.

Następna część:

οὐκ ἐπαύσαντο οἱ τὸ πρῶτον ἀγαπήσαντες.
ci którzy go miłowali nie opuścili go

Kiedy Celsus cytował TF, nie widział tej linijki, w jego kopii mogła się tam znaleźć następująca linijka:

οὐκ [ἂν] ἐπαύσαντο [σέβειν] οἱ τὸ πρῶτον ἀγαπήσαντες,
ci, którzy go na początku umiłowali, nie przestali [oddawać mu czci],

εἰ μὴ καὶ τοῦτον, ὅσπερ ἐστὶν αὐτοῖ τῆς στάσεως ἀρχηγέτης
tylko Jemu, który jest ich przywódcą w buncie.

– Widzieliśmy słowo czcić lub wielbić σεβομένων w wierszu drugim, co poświadcza Euzebiusz, Demonstratio evangelica iii. 5. Słowo to pojawia się ponownie w Przeciw Celsusowi 8.14.

Widzimy to, gdy Orygenes cytuje książkę Celsusa “Prawdziwa doktryna”:

Gdybyś ich pouczył, że ten (to znaczy Jezus) nie jest Synem Bożym, lecz że Bóg jest Ojcem wszystkich, i że tylko jego trzeba czcić naprawdę, nie zgodziliby się oddawać czci Bogu, jeżeli miałby jej nie otrzymać prowodyr ich buntu. – Orygenes cytujący Celsusa w Przeciw Celsusowi 8.14.

Wszyscy Ojcowie Kościoła zaprzeczają temu, co było powszechną wiedzą starożytnych (zwłaszcza oponentów Ojców Kościoła) na temat Jezusa. Tak jak Orygenes odpowiada sprzeciwiającemu mu się Celsusowi:

Jezus więc nie jest dla nas przywódcą buntu przeciw Bogu, lecz jest twórcą wszelkiego pokoju (Cels8.14).

Orygenes zaprzeczał temu, co Celsus mógł odebrać jako powszechną wiedzę, która byłaby zawarta w oryginalnym TF, że Jezus był przywódcą ruchu wywrotowego.

Następna fraza:

εἰς ἔτι τε νῦν τῶν Χριστιανῶν ἀπὸ τοῦδε ὠνομασμένον οὐκ ἐπέλιπε τὸ φῦλον.
A plemię chrystian, od niego się zwących, nie zaginęło aż po dziś dzień.

na

εἰς νῦν ἀπὸ τοῦδε οὐκ ἐπέλιπε τὸ φῦλον τοῦτον
I to plemię/grupa do tej pory nie zniknęło.

– Przyglądając się użyciu przez Euzebiusza terminu φῦλον (plemię/grupa) można stwierdzić, że zazwyczaj używał go w odniesieniu do grup ludzi, których generalnie nie lubił, przykłady podaje Whealey ⁴⁹Whealey, Alice, “Josephus, Eusebius of Caesarea, and the Testimonium Flavianum”, w: Josephus und das Neue Testament, pod red. Christoph … Czytaj dalej: Contra Hieroclem 22; praeteritio XIII 15,5; d.e. IV 9,12; Użycie tego terminu przez Euzebiusza w sposób lekceważący czyni prawdopodobnym, że termin τὸ φῦλον wyszedł spod ręki Flawiusza. 

– Euzebiusz użył swojego własnego wyrażenia dla “do dziś” εἰς ἔτι τε νῦν, kiedy interpolował słowo „chrześcijanie”. Zauważył to Louis Feldman i uznał to za dowód na manipulację Euzebiusza ⁵⁰Feldman, Louis H.,  “On the Authenticity of the Testimonium Flavianum”, w: Carlebach, Elisheva; Schacter, Jacob J. (eds.). On the … Czytaj dalej. Jest mało prawdopodobne, że Flawiusz użył słowa “chrześcijanie”, co zauważył również Louis Feldman:

Fragment odnosi się do “plemienia chrześcijan”, ale jest mało prawdopodobne, że Flawiusz odnosił się do chrześcijan jako nowego narodu, który byłby odrębny od Żydów i pogan. Słowo “chrześcijanie” nie występuje nigdzie indziej w dziełach Flawiusza ⁵¹ Feldman, Louis H., ibidem, s.25 .

Jednakże Flawiusz, jak zostało utrwalone w innym manuskrypcie, użył swojego własnego zwrotu dla “do dziś” εἰς νῦν, co Whealey rozpoznała i zrekonstruowała jako oryginalny Flawiuszowy zwrot dla “do dziś”, gdyż zwrot εἰ τε νῦν został odnaleziony w Komentarzu do Apokalipsy Ekumeniusza, który cytuje ostatnie zdanie TF. Whealey uważa, że sigma z εἰ została opuszczona, gdyż dwa z najstarszych manuskryptów posiadają frazę εἰς τε νῦν (W i A) ⁵²Whealey, Alice, “Josephus, Eusebius of Caesarea, and the Testimonium Flavianum”, w: Josephus und das Neue Testament, pod red. Christoph … Czytaj dalej. Jest to niewielka zmiana, ale wskazuje na manipulację, za którą i tak się opowiadam. Euzebiusz użył zwrotu “jeszcze do dziś” w miejsce Flawiusza używającego zwrotu “aż do dziś”.

Jeszcze kilka punktów:

– Jak widzimy nasz textus restitutus jest obszerniejszy niż textus receptus. Eisler zauważył, że na TF pozostawiono więcej miejsca niż wynosi rozmiar textus receptus:

W Kodeksie Vossianus znajdującym się obecnie w Bibliotece Uniwersyteckiej w Leyden, …. mamy Testimonium pod koniec drugiej księgi Wojny Żydowskiej……… Cała wstawka nie jest dziełem skryby, ale dodatkiem napisanym przez drugą rękę, z czego wynika, że oryginalny skryba celowo pozostawił puste miejsce na taką wstawkę. Ciekawe jest to, że miejsce przewidziane w ten sposób było o wiele za duże na wstawienie zwykłego Testimonium Flavianum. Nie mogę tego wyjaśnić inaczej niż tym, że skryba znalazł fragment o takiej właśnie długości w swojej oryginalnej [wersji] ….. ⁵³ Eisler, Robert, The Messiah Jesus and John the Baptist, ibid, (English Translation), s.68-9. .

– TF nie mogło być neutralne ze względu na to, co zostało napisane przed i po nim. Twierdziłem, że Galilejczycy zostali zabici z powodu podanego w pierwotnym zapisie w Dawnych Dziejach 18.3.4:

Około tegoż czasu dotknęło Żydów inne nieszczęście…

zobaczcie również, co było napisane przed tym:

a ci ze znacznie większą srogością niż rozkazał Piłat poczęli zadawać razy zarówno spokojnym obywatelom, jak i zbuntowanym (Dawne dzieje 18.3.2)

– Co znamienne, TF znajduje się w samym środku fragmentów o buntownikach. To przemawia przeciwko interpolacji ex nihilo, gdyż istnieje bardzo nikłe prawdopodobieństwo, że chrześcijańscy skrybowie zdecydowaliby się umieścić swoje świadectwo o Jezusie w samym środku sekcji Dawnych Dziejów poświęconej buntownikom. Ta obserwacja wspiera paradygmat buntownika w odniesieniu do Jezusa. Fakt ten jest niedoceniany..

Incydent, który miał miejsce w Dawnych Dziejach 18.3.2 przypomina mi nieuzbrojonych protestujących, którzy zostali zastrzeleni w Irlandii Północnej, co dało początek trzydziestoletniej wojnie partyzanckiej. To prowadzi mnie do podejrzenia, że ruch Jezusa był oporem reakcyjnym. Ewangelia Łukasza podnosi tę kwestię (13:1-5):

W tym samym czasie przyszli niektórzy i donieśli Mu o Galilejczykach, których krew Piłat zmieszał z krwią ich ofiar. Jezus im odpowiedział: «Czyż myślicie, że ci Galilejczycy byli większymi grzesznikami niż inni mieszkańcy Galilei, że to ucierpieli? Bynajmniej, powiadam wam; lecz jeśli się nie nawrócicie, wszyscy podobnie zginiecie. Albo myślicie, że owych osiemnastu, na których zwaliła się wieża w Siloam i zabiła ich, było większymi winowajcami niż inni mieszkańcy Jerozolimy? Bynajmniej, powiadam wam; lecz jeśli się nie nawrócicie, wszyscy tak samo zginiecie».

– Ojcowie Kościoła przed Euzebiuszem posiadaliby obie historie Jezusa: tę z ewangelii, i tę z fragmentu znalezionego w Dawnych Dziejach.

Odpowiedział: „Mówię wam, że nie! Ale jeśli nie będziecie pokutować, wszyscy zginiecie. Albo tych osiemnastu, którzy zginęli, gdy runęła na nich wieża w Siloam – czy sądzicie, że byli bardziej winni niż wszyscy inni mieszkający w Jerozolimie? Mówię wam, że nie! Ale jeśli się nie nawrócicie, wy też wszyscy zginiecie.”

– Za pomocą gloryfikacji Ewangelie rzucają najlepsze możliwe światło na Jezusa. Oryginalny negatywny TF powodowałby przeciwieństwo. Postawcie się w sytuacji tych Ojców Kościoła i zadajcie sobie pytanie, czy gdybyście polemizowali o Jezusie, użylibyście tych historii, które stawiają Jezusa w najlepszym możliwym świetle, czy tych z negatywnego fragmentu? Właśnie o tym pisał P. R. Coleman-Norton, kiedy badał wykorzystanie Flawiusza przez Jana Chryzostoma. W przypadku wszystkich swoich relacji o Jezusie sięgał on bowiem do Ewangelii ⁵⁴ Coleman-Norton, P. R. “St. Chrysostom’s Use of Josephus.” Classical Philology, tom 1, 26, nr 1, 1931, s. 85–89. .