Kilku użytkowników tego bloga [tj. autorskiego bloga B. Ehrmana – przyp. D.O.] prosiło mnie o bardziej szczegółowe wyjaśnienie, skąd wziął się żydowski apokaliptycyzm. Chętnie to zrobię: jest to ważny temat dla zrozumienia Jezusa, Pawła i innych wczesnych chrześcijan.
Jak w przypadku wszystkich ideologii religijnych i politycznych, historyczne tło powstania myśli apokaliptycznej jest skomplikowane. Aby nadać mu sens, muszę powiedzieć coś o zupełnie innej perspektywie, która stanowiła matrycę, z której ostatecznie zrodziła się i wyrosła myśl apokaliptyczna: o perspektywie “klasycznych proroków” tradycji izraelskiej. Poświęcę kilka postów na wyjaśnienie, co mieli do powiedzenia prorocy Biblii hebrajskiej, skupiając się na prawdopodobnie najwcześniejszym z nich, Amosie (który pod wieloma kluczowymi względami jest typowy), zanim wyjaśnię, w jaki sposób ich poglądy zostały przekształcone i radykalnie zmienione wieki później w poglądy apokaliptyczne wyznawane przez tak wielu Żydów w czasach Jezusa.
W tych postach powtórzę materiał o prorokach, który znajduje się w moim ostatnim podręczniku The Bible: A Historical and Literary Introduction (wyd. Oxford University Press).
Klasyczni prorocy
Prorocy w Biblii anglojęzycznej dzielą się na pięciu proroków głównych (Izajasz, Jeremiasz, Lamentacje, Ezechiel i Daniel) oraz dwunastu proroków mniejszych (Ozeasz, Joel, Amos, Abdiasz, Jonasz, Micheasz, Nahum, Habakuk, Sofoniasz, Aggeusz, Zachariasz i Malachiasz). Różnica między tymi dwiema grupami polega po prostu na długości, a nie na znaczeniu – prorocy główni są dłużsi.
W Biblii Hebrajskiej ta grupa nazywana jest “późniejszymi prorokami” (“wcześniejsi” to księgi od Jozuego do 2 Księgi Królewskiej) i w zasadzie składa się z czterech części. Lamentacje i Daniel nie zaliczają się do niej, natomiast dwunastu proroków mniejszych liczy się jako jedna księga. Są to zatem: Izajasz, Jeremiasz, Ezechiel i Dwunastu Proroków.
Prorocy klasyczni pojawiają się na scenie dziejów w połowie VIII w. przed Chr. (Izajasz, Amos); prorocy końcowi pochodzą z okresu po wygnaniu babilońskim, kiedy to ludowi znajdującemu się w niewoli pozwolono powrócić do swojej ziemi judzkiej, w połowie V w. przed Chr. Tak więc prorocy klasyczni obejmują okres około 300 lat, a był to okres niezwykle intensywny. Prorocy zaczynają się pojawiać tuż przed nadejściem Asyryjczyków, którzy zniszczyli ziemię Izraela, i przepowiadają nadchodzącą zagładę; inni prorocy przepowiadają nadejście Babilończyków i zniszczenie Judy na południu; jeszcze inni prorocy głoszą po tych klęskach, mówiąc ludowi judzkiemu, co ma robić w obecnej sytuacji.
We wszystkich przypadkach prorocy ci odnosili się do rzeczywistych doświadczeń politycznych i religijnych swoich czasów. Są oni bardzo mocno związani ze swoimi kontekstami. Nie przewidują tego, co wydarzy się w XXI wieku. Przekazują słowo Boże właściwe swojemu własnemu wiekowi. A słowo to najczęściej nie jest dobrą nowiną. Lud Boży zboczył z Jego drogi i musi się nawrócić, bo w przeciwnym razie Bóg rozpocznie z nim sąd. Jeśli i kiedy to uczyni, nie będzie to zbyt przyjemne.
Jedna z najbardziej porywających i przekonujących zapowiedzi prorockich w całej Biblii znajduje się w księdze, która jest prawdopodobnie najwcześniejszą ze wszystkich klasycznych proroków – w księdze Amosa.
Amos i jego sytuacja historyczna
Jak to zwykle bywa w księgach prorockich, Amos zaczyna od osadzenia swojego przepowiadania w solidnym kontekście historycznym:
Słowa Amosa, który był jednym spośród pasterzy z Tekoa: co widział w sprawie Izraela, za dni Ozjasza, króla Judy, i za dni Jeroboama, syna Joasza, króla Izraela, na dwa lata przed trzęsieniem ziemi. (1:1)
Datuje on swoją działalność prorocką na podstawie dwóch królów panujących w tym czasie w Izraelu i w Judzie (było to przed powstaniem kalendarzy; w związku z tym nie można było po prostu powiedzieć, o którym roku mowa). Azariasz (Ozjasz) rządził na południu w latach 785-733 przed Chrystusem, a Jeroboam II na północy w latach 785-745 przed Chrystusem. Tak więc proroctwa Amosa są mocno osadzone w połowie VIII wieku. Nie wiemy, do którego trzęsienia ziemi się odnosi. Wiemy natomiast, że był to czas niepokojów dla tych dwóch narodów – nie tylko we wzajemnych stosunkach, ale także w obliczu zagrożenia ze strony Asyrii z północnego wschodu.
Amos zaznacza, że pochodzi z Tekoa, miasta w Judzie, a jednak jego przepowiednia nie jest skierowana do południowego królestwa, lecz do północnego. Jak zobaczymy, niektórzy z tych, którzy słyszeli tę zapowiedź, nie byli zadowoleni z tego, że została ona wygłoszona przez przybysza, który miesza się w sprawy innego kraju.
Nieco więcej o biografii Amosa dowiadujemy się z pewnego fragmentu w dalszej części jego księgi. Zanim dotrzemy do rozdziału 7, Amos już zapowiada zagładę północnej części Izraela za jej liczne przewinienia. Jego głos nie jest mile widziany ani u panującego króla, ani wśród religijnego establishmentu. Jeden z arcykapłanów świątyni kultowej w Betel, niejaki Amazjasz, skarży się Jeroboamowi na działalność kaznodziejską Amosa:
Posłał Amazjasz, kapłan z Betel, do Jeroboama, króla izraelskiego, aby mu powiedzieć: «Spiskuje przeciw tobie Amos pośród domu Izraela. Nie może ziemia znieść wszystkich mów jego… (7, 10).
Co bowiem mówił Amos? Zapowiadał (w. 11), że Jeroboam zostanie wkrótce zabity, a naród izraelski zostanie wygnany z kraju. Amazjasz odpowiada na tę zapowiedź, każąc Amosowi wrócić do domu, do ziemi judzkiej, i pozostawić w spokoju Izrael oraz jego święte sanktuarium w Betel. Amos odpowiada swoimi najbardziej znanymi słowami:
I odpowiedział Amos Amazjaszowi: «Nie jestem ja prorokiem ani nie jestem uczniem proroków, gdyż jestem pasterzem i tym, który nacina sykomory. Od trzody bowiem wziął mnie Pan i rzekł do mnie Pan: “Idź, prorokuj do narodu mego, izraelskiego!”... (7:14-15)
Kiedy Amos twierdzi, że nie jest prorokiem, ma na myśli to, że nie należy do “cechu proroków” – zawodowej organizacji ludzi, którzy twierdzili, że przekazują słowo Boże i otrzymywali za to wynagrodzenie. Jest on prorokiem, ponieważ Bóg go powołał. Z zawodu jest rolnikiem/pasterzem, ewentualnie właścicielem majątku na południu. Musi jednak głosić swoje posłannictwo Izraelowi, ponieważ Bóg tego chce. Następnie Amos ogłasza zapowiedź dotyczącą swojego wroga, kapłana Amazjasza, mówiąc mu, że z powodu jego sprzeciwu jego żona zacznie uprawiać prostytucję, jego synowie i córki zostaną zamordowani, jego ziemia zostanie mu odebrana, a on sam umrze wraz z Izraelem na wygnaniu. Prorocy tacy jak Amos byli bardzo surowi, a ich przesłanie rzadko było radosne.
W moim następnym wpisie zajmę się wyjaśnieniem przepowiedni i przesłania Amosa.
